Hekatomba na osi czasu

Data zbrodni:

• 20 maja 1942 r. 

Miejsce zbrodni: zobacz na mapie 

• Święciany i okoliczne wsie: Nowe Święciany, Hoduciszki, Łyntupy, Sobolki, Kaznodzieiszki, Komaje, Widze, Kiemieliszki, Wygoda, Kaptaruny, Szudowce, Giluty, Stukowszczyzna, Wieliczki, Popieliki, Zaki, Janamiszki, Romaniszki, Ażurajscie, Twerecz.

Ofiary:

• Rzeczywista liczba rozstrzelanych wyniosła ok. 450 cywilnych obywateli z miejscowości: Święciany (ok. 49 osób), Nowe Święciany (ok. 27 osób), Hoduciszki (33 osoby), Łyntupy (150 osób), Sobolki (40 osób), Kaznodzieiszki (20 osób), Komaje, Widze, Kiemieliszki, Wygoda, Kaptaruny, Szudowce, Giluty, Stukowszczyzna, Wieliczki, Popieliki, Zaki, Janamiszki, Romaniszki, Ażurajscie, Twerecz. Różne źródła i przesłuchani świadkowie podają odmienne liczby ofiar zamordowanych w powiecie święciańskim. W dokumenatcji Delegatury Rządu RP na Kraj dotycząca sytuacji na zimiach wschodnich podana jest liczba 1000 - 1200 zamorodwanych osób. Maria Wardzyńska autorak książki „Sytuacja ludności polskiej w Generalnym Komisariacie Litwy”, Warszawa 1993 podaje, iż w Święcianach rozstrzelano 40 osób, w Nowo Święcianach 29, 9 zamieszkiwało wzdłuż szosy Święciany – Łyntupy, kilkadziesiąt w Łyntupach, 40 w Sobolkach, 50 w Szudowcach, 20 w Kaznadzieiszkach oraz 40 w Hoduciszkach.
  
  Ponadto w związku z przeprowadzoną akcją odwetową z więzienia na Łukiszkach w Wilnie przewieziono do Ponar 150 Polaków. Rozkaz rozstrzelania wspomnianych 150 więźniów Łukiszek podpisał komendant wileńskiej Feldkommendantury Oberst Zeintfel vel Zenfel

Sprawcy:

• Od 20 maja 1942 r. akcję nadzorował litewski policjant major Jonas Maciulevicius. Udział w niej wzięli funkcjonariusze niemieckiej policji bezpieczeństwa z powiatu Świeciany i Świr, litewskie oddziały policji z posterunków w Święcianach, Nowych Święcianach, Łyntupach, oraz członkowie wileńskiego oddziału specjalnego (Sonderkommando, Ypatingas Burys).

Okoliczności zbrodni: 

Akcja odwetowa była wynikiem napadu zorganizowanego przez grupę bojową partyzantki radzieckiej Fiodora Markowa w dniu 19 maja 1942 r. w okolicach wsi Wągala, na szosie Święciany – Łyntupy. Grupa ta dokonała napadu na samochód przewożący trzech niemieckich urzędników: Oberleutnanta Josefa Becka (zarządcę ziemskiego w powiecie Święciany), jego zastępcę Waltera Gruhla, komendanta obozu dla jeńców radzieckich Schneidera oraz tłumaczkę Eleonorę Rakowską. Zginęli wszyscy pasażerowie samochodu z wyjątkiem Rakowskiej, która jeszcze tego samego dnia została aresztowana przez Gestapo i osadzona w siedzibie żandarmerii w Święcianach. Tego samego dnia szef wileńskiej komendantury wojskowej wydał rozkaz rozstrzelania 400 Polaków zamieszkujących Święciany i okoliczne miejscowości położone w promieniu 50 km od miejsca akcji F. Markowa. Zakładników zabierano z domów z miejscowości objętych akcją odwetową posługując się przy tym wcześniej sporządzonymi przez litewską administrację i policję listami proskrypcyjnymi.

Warte odnotowania:

Była to największa zorganizowana akcja odwetowa zaplanowana i przeprowadzona przez Niemców na Wileńszczyźnie. 

Komunikat Niemieckiego Biura Informacyjnego ogłoszony w prasie w dniu 25 maja 1942 r. podawał: „na obszarze wschodnim Generalnego Okręgu Litwy tchórzliwi skrytobójcy zamordowali Niemców z Rzeszy Josefa Becka i Waltera Gruhla, którzy odbywali podróż służbową. Jako odwet za ten haniebny czyn rozstrzelano 400 sabotażystów i komunistów, przeważnie Polaków”.

Po wojnie  w stan oskarżenia postawiony został jeden z funkcjonariuszy Saugumy Litwin Antanas Granickas, który w trakcie pełnienia obowiązków wielokrotnie brał czynny udział w egzekucjach w Ponarach (osobisty udział w zabójstwie ok. 5000 osób), Niemenczynie i Nowych Święcianach. Na karę śmierci Sąd Apelacyjny w Olsztynie skazał również w 1950 r. Jonasa Maciuleviciusa. 

Bibliografia:

Archiwum Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku 

Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie 

Lietuvos Centrinis Valstybes Archyvas Vilnius

Lietuvos Ypatingasis Archyvas Vilnius  

M. Tomkiewicz, Zbrodnia w Ponarach 1941-1944, Warszawa 2008 

M. Tomkiewicz, Więzienia na Łukiszkach w Wilnie 1939-1953, Warszawa 2018. 

J. Surwiło, Rachunki nie zamknięte, wileńskie ślady na drogach cierpień, Wilno 1992.

Autor: Monika Tomkiewicz