Hekatomba na osi czasu

Data zbrodni:

• Od lipca 1941 r. do lipca 1944 r. Ponary były miejscem największej zbrodni popełnionej przez okupanta niemieckiego na północno-wschodnich kresach II Rzeczypospolitej.

 

Miejsce zbrodni: zobacz na mapie 

• Dziś lewobrzeżna willowa dzielnica administracyjna Wilna, położona na zachód od dzielnicy Wilcza Łapa. W dwudziestoleciu międzywojennym Ponary były znajdującą się wśród lasów miejscowością wypoczynkową pracowników Polskich Kolei Państwowych o nazwie Jagiellonów. Stacja kolejowa Ponary znajdowała się na trasie łączącej Wilno z Grodnem i Kownem.

 

Ofiary:

• Ofiarami było kilkadziesiąt tysięcy obywateli polskich pochodzenia żydowskiego, członków podziemia polskiego, duchowieństwa i inteligencji polskiej na Wileńszczyźnie, jeńców radzieckich z pobliskich obozów jenieckich oraz Romów. W Ponarach zginęło około 70 tys. Żydów, 1500–2000 Polaków, 4 tys. jeńców radzieckich, 781 komunistów i aktywistów radzieckich, około 40 osób narodowości romskiej. Liczba straconych Polaków jest moim zdaniem zdecydowanie niższa, niż funkcjonująca do tej pory w świadomości społecznej oceniana na 100 000 osób. Dokonując szczegółowej analizy statystyk sporządzonych przez referat IV niemieckiej policji bezpieczeństwa (Gestapo) na Litwie dla Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy w Berlinie ustalono, które grupy aresztowanych zostały przeznaczone do specjalnego traktowania.
  
  Fala aresztowań w środowisku polskim ruszyła pod koniec 1941 r. Aresztowano początkowo wileńskie środowisko młodzieży licealnej, studenckiej oraz oficerów rezerwy. Wśród absolwentów polskich liceów powstał Związek Wolnych Polaków, którego 90 członków aresztowano i osadzono w więzieniu na Łukiszkach, a następnie w dniach 5, 12 i 13 V 1942 r. rozstrzelano w Ponarach. Z kolei w lutym i marcu 1942 r. aresztowano działaczy podziemia zaangażowanych w akcję legalizacyjną, produkcję kartek żywnościowych i podrabianie dokumentów. Wiosną 1943 r. rozpoczęły się aresztowania osób związanych z wydawaniem pisma „Niepodległość Organ Ziemi Wileńskiej”, które uznawane było za organ prasowy Armii Krajowej Okręgu Wileńskiego.

 

Wykonawcy:

• Sprawcy kierowniczy: członkowie Einsatzgruppen i Einsatzkommando, Sicherheitspolizei und SD, litewskiej policji bezpieczeństwa (Sauguma) 

 

Sprawcy wykonawczy:

• członkowie wileńskiego oddziału specjalnego (niem. Sonderkommando, lit. Ypatingas Burys) pod dowództwem Martina Weissa i Augusta Heringa.

 

Okoliczności zbrodni: 

Wykopane na zlecenie Rosjan głębokie doły przeznaczone na zbiorniki paliwowe, posłużyły kolejnemu okupantowi za masowe groby. Od lipca 1941 r. regularnie od strony szosy Wilno – Grodno zaczęły przyjeżdżać samochody ciężarowe z Łukiszek. Z chwilą likwidacji obu wileńskich gett do Ponar prowadzono również kolumny piesze. 

Każdorazowo po przybyciu transportu do Ponar określona partia osób była zaprowadzana do zbiorczego dołu. Tam pod eskortą strażników z Sonderkommando oczekiwano, aż zostanie utworzona grupa złożona z 10 do 12 osób i ustawiona przed plutonem egzekucyjnym. Ofiary musiały się rozebrać i złożyć swą odzież w wyznaczonym do tego miejscu, a następnie przejść na skraj dołu. Na odpowiedni rozkaz członkowie komanda w liczbie 10 strzelali w tył głowy każdej ofiary. Do pojedynczych uciekinierów strzelali rozstawieni na bazie wartownicy. Doły wypełnione kilkoma warstwami ciał były posypywane wapnem chlorowanym i piaskiem.

 

Warte odnotowania:

W 1940 r. w trakcie okupacji radzieckiej na tym terenie zaczął powstawać podziemny skład paliw „baza” dla zaopatrzenia lotniska polowego w pobliskich Chazbijewiczach. Przy pomocy miejscowej ludności wykopanych zostało pięć okrągłych, głębokich na około 5 metrów dołów ze skośnie biegnącymi skarpami.

Po zajęciu Litwy przez Niemców w czerwcu 1941 r. teren wokół bazy został zaminowany, otoczony siatką zakończoną drutem kolczastym i opatrzony drewnianymi tabliczkami w których białą farbą języku niemieckim zostało wypisane ostrzeżenie „Miny. Zagrożenie życia”.

Od grudnia 1943 do czerwca 1944 r. prowadzona była akcja zacieraniu śladów egzekucji pod kierownictwem Sonderkommando 1005 Paula Blobela. Do wydobywania i palenia zwłok zmuszano więźniów narodowości żydowskiej, polskiej i jeńców radzieckich.

Od sierpnia 1944 r. na miejscu straceń w Ponarach pracę ekshumacyjne rozpoczęła radziecka Nadzwyczajna Komisja do spraw badania zbrodni hitlerowskich, która przeprowadziła dokładną charakterystykę 515 zwłok ofiar.

Pierwszą osobą oskarżoną w procesie o zabójstwa w Ponarach był Bronisław Żelwis, którego trybunał wojenny III Frontu Białoruskiego wyrokiem z dnia 27 września 1944 r. skazał na karę śmierci. Zbrodnia ponarska była również rozpatrywana przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze w tak zwanym procesie głównych zbrodniarzy wojennych.

W 1952 r. miejscowa ludność postawiła tam drewniany krzyż, który szybko został zniszczony. W 1980 r. utworzono Muzeum Martyrologii i otwarto obelisk „Ponarski Zespół Pomnikowy” opatrzony napisem w języku litewskim i rosyjskim: „Tu w ponarskim lesie od lipca 1941 do lipca 1944 hitlerowcy rozstrzelali ponad 100 tysięcy obywateli sowieckich. Ukrywając ślady zbrodni, faszystowscy okupanci od grudnia 1943 roku palili zwłoki rozstrzelanych”. W Ponarach ustawiony został również wysoki, czarny granitowy pomnik upamiętniający rozstrzelaną ludność żydowską. Od 1992 r., staraniem „Stowarzyszenia Rodzina Ponarska”, tworzona była kwatera polska. Obecnie miejsce martyrologii w Ponarach zarzadzane jest przez Państwowe Muzeum Żydowksie im. Gaona w Wilnie. 

 

 

Bibliografia:

 

Archiwum Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku 

Archiwum Akt Nowych w Warszawie 

Lietuvos Centrinis Valstybes Archyvas Vilnius

Bundesarchiv Ludwigsburg

Bundesarchiv Berlin 

Lietuvos Ypatingasis Archyvas Vilnius  

M. Tomkiewicz, Zbrodnia w Ponarach 1941-1944, Warszawa 2008 

M. Tomkiewicz, Więzienia na Łukiszkach w Wilnie 1939-1953, Warszawa 2018. 

H. Pasierbska, Wileńskie Ponary, Gdańsk 1996. 

 

 

 

Autor: Monika Tomkiewicz