Hekatomba na osi czasu

Data zbrodni:

• głównie 1942 r.

Miejsce zbrodni: zobacz na mapie

• Do 1939: Rzeczpospolita Polska, powiat Wilejka, województwo wileńskie; 1941-1944 Komisariat Rzeszy Ostland, Generalny Komisariat Białorusi; 1945 – 1991 Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka; 2021 Republika Białorusi, obwód miński.
  
  W okresie niemieckiej okupacji funkcjonowało jeszcze poza głównym więzieniem tzw.: „nowe więzienie”, czyli gmach aresztu położony w pobliżu sądu.

Ofiary:

• Więźniowie byli głównie narodowości polskiej, rosyjskiej i białoruskiej. Osadzeni w więzieniu w Wilejce Polacy wywodzili się głównie ze środowisk inteligenckich tj.: urzędnicy państwowi, leśnicy. policjanci, księża. W więzieniu tym zginęło 20 lub 23 przedstawicieli inteligencji polskiej z Wołożyna aresztowanych dnia 30 czerwca 1942 r. w Wołożynie. Wśród nich byli tacy, którzy w końcu sierpnia 1942 r. zostali rozstrzelani wśród nich: agronom starostwa powiatowego w Wołożynie Wiktor Żebrowski i inżynier Stanisław Kuligowski. Ich zwłoki pochowano na podwórzu więziennym. Ten sam los spotkał członków polskiej inteligencji aresztowanych w kwietniu 1942 r. w powiecie wilejskim tj.: ks. Aleksandra Lubeckiego z Illi, ks. Jasińskiego z Olkowicz, sędziego Wereszczaka z Wilna.

Sprawcy:

• Wśród strażników byli poza Białorusinami również Łotysze, którzy słynęli z okrucieństwa. Brak konkretnej informacji kto dokonywał egzekucji, czy byli to strażnicy więzienni, czy członkowie wileńskiego SWonderkommando lub innej formacji.

Okoliczności zbrodni:

Niektórzy więźniowie byli wywożeni na egzekucje w okolice Mołodeczna do okolicznych lasów. W dniu 10 marca 1942 r. na tyłach aresztu funkcjonariusze Gestapo powiesili 2 młodych Żydów (narodowości polskiej), których następnie obrali benzyną i spalili. Znanych jest więcej przypadków zbrodni popełnionych na osobach narodowości żydowskiej mieszkających w Wilejce m.in.: w grudniu 1942 r. na odcinku drogi pomiędzy Wilejką a Mołodecznem zostało zamordowanych ok. 100 kobiet dzieci i mężczyzn żydowskich pochodzących z placówki zamiejscowej w Wilejce.

Warte odnotowania:

Więźniowie byli wykorzystywani do prac na terenie więzienia, m.in.: rąbania drewna do kuchni obozowej.

Stosowano wobec więźniów różne tortury, jak zamykanie w piwnicy pełnej szczurów.

Wyżywienie było bardzo złe: zupa z liści buraczanych i zielska na którą więźniowie mówili „wodny ług”. Często brakowało naczyń i osadzeni dostawali jedzenie z beczek prosto do rąk.

Część więźniów z Wilejki była przewożona na prace przymusowe do układania bali na ścieżkach na terenach podmokłych w okolicach: Dokszyc, Parafianowa i Pustosiela. Niektórzy w 1943 roku zostali przewiezieni do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu.

Bibliografia:

Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen Bundesarchiv Aussenstelle Ludwigsburg

Archiwum Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku

Bundesarchiv Freiburg

M.Tomkiewicz, Zbrodnia w Ponarach 1941-1944, Warszawa 2008

M.Tomkiewicz, Więzienie na Łukiszkach w Wilnie 1939-1953, Warszawa 2018.

M. Wardzyńska, Sytuacja ludności polskiej w Generalnym Komisariacie Litwy czerwiec 1941 – lipiec 1944, Warszawa 1993

F. Sielicki, Losy mieszkańców Wileńszczyzny w latach 1939–1946.Okupacja sowiecka i niemiecka, wywózki, partyzantka, repatriacja, Wrocław 1994.

Autor: Monika Tomkiewicz