Hekatomba na osi czasu

Data zbrodni:

• lipiec 1941 r. – czerwiec 1944 r. 

Miejsce zbrodni: zobacz na mapie 

• Więzienia na Łukiszkach w Wilnie położone na Placu Łukiskim

Ofiary:

• Do kategorii więźniów politycznych zaliczane były osoby podejrzane o działalność w organizacjach niepodległościowych (głównie ZWP, ZWZ-AK i POW), związane z ruchem oporu i produkcją nielegalnych lub fałszywych dokumentów, osoby o poglądach komunistycznych lub uznane za komunistów, osoby podejrzane o udzielenie pomocy Żydom, radzieckim jeńcom wojennym, partyzantom.

Sprawcy:

• Funkcję zarządcy więzienia łukiskiego od 24 czerwca 1941 r. pełnił Litwin o nazwisku Miczulis (w okresie drugiej sowieckiej okupacji Wilna był zastępcą zarządcy więzienia). 1 lipca 1941 r. naczelnikiem został Kazys Augustinavičius (ponownie naczelnik od 16 stycznia 1942 r.), jego zastępcą Jonas Grunskis. Osobami wykonującymi egzekucje na dziedzińcu więzienia byli funkcjonariusze litewskiej Saugumy i niemieckiej policji bezpieczeństwa. 

Okoliczności zbrodni: 

W kompeksie budynków więzienia na Łukiszkach w niewielkiej odległości od drugiego pawilonu znajdowała się betonowa ściana, pod którą w latach 1941-1944 przeprowadzane były egzekucje. Świadkowie wspominają, że do tego miejsca prowadzeni byli więźniowie z rękami skrępowanymi z tyłu. Na podstawie zeznań świadków wiadomo, że egzekucje przez rozstrzelanie wykonywane były w drugim pawilonie Łukiszek. Mieczysław Szkirel osadzony w celi na pierwszym piętrze drugiego pawilonu osobiście widział jak ciała osób zamordowanych były przez dwóch więźniów wynoszone z budynku. W pobliżu drugiego pawilonu pod betonową ścianą rozstrzelano kilka osób (m.in. w lutym 1943 r. podoficera Aleksandra Gerwatowskiego na mocy wyroku Sądu Doraźnego w Wilnie; w 1941 r. wyrokiem tegoż samego sądu Bronisława Tworogola; 22 stycznia 1943 r. wykonano karę śmierci na Janie Borejwo). W celach w których przetrzymywane były osoby narodowości żydowskiej pijani gestapowcy co jakiś czas urządzali tzw. „polowania”. Na dziedzińcu więziennym natomiast kilku więźniów zostało zadeptanych. Naocznym świadkiem tego zdarzenia był Stanisław Daukszewicz, który zeznał: „Gdy siedziałem na Łukiszkach tylko raz widziałem przez okno w celi jak na podwórku więziennym stało około 200 osób. Były tam kobiety, mężczyźni i dzieci. Przeważnie byli to Żydzi, ale też widziałem wśród nich jeńców radzieckich. Grupa ta była pilnowana przez Niemców z psami. Kto osłabł i padł został zdeptany. Ja widziałem, że w ten sposób zginęły trzy osoby. Strażnicy bili zgromadzonych ludzi pałkami nie patrząc gdzie.”.

Więzienie miało dodatkowo specjalny niewielki blok śledczy utworzony w pierwszym gmachu po prawej stronie tuż za bramą główną. Mieściło się w nim 12 pokoi przeznaczonych do przesłuchań. Bardzo prawdopodobne, że w tych pokojach kilka osób w trakcie przesłuchania zostało zamęczonych.

Warte odnotowania:

Więzienie jednorazowo mogło pomieścić 1048 więźniów, ale często było ich zdecydowanie więcej. Po przejściu pierwszej dużej fali aresztowań sytuacja na Łukiszkach unormowała się i liczba osadzonych do końca 1941 r. wahała się pomiędzy 800 – 1000 osób. Z początkiem 1942 r. cele więzienne zapełniane były już głównie Polakami. W pierwszych trzech miesiącach po zajęciu Wilna przez Niemców na Łukiszkach przetrzymywano głównie sowieckich jeńców wojennych i więźniów politycznych narodowości żydowskiej, polskiej, litewskiej.

Po doprowadzeniu do więzienia aresztanci wprowadzani byli początkowo do odrutowanych klatek zwanych w żargonie więziennym „cygankami” i tam pozostawali do wyznaczenia im celi. Klatki te montowano w rogach korytarza wykorzystując w tym celu dwie boczne ściany. Uwięziony siedział lub kucał na betonowym stopniu.

W pierwszych dniach lipca 1944 r. straż więzienna przeprowadziła ostateczną selekcję, której celem było wytypowanie grupy więźniów do transportu do obozu koncentracyjnego Stutthof, który z Wilna wyruszył 5 lipca 1944 r. Pozostali w celach więźniowie zostali przeznaczeni na śmierć. 2 lipca 1944 r. mury więzienne opuściło większość strażników.

Od kilku już lat więzienie na Łukiszkach systematycznie było przenoszone do „Pravieniškių pataisos namai-atviroji kolonija” (Zakładu karnego-kolonii otwartej) w podkowieńskich Prawieniszkach. W lipcu 2019 r. proces ten się zakończył. 

Bibliografia:

Archiwum Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku 

Archiwum Wschodnie Warszawa

Lietuvos Centrinis Valstybes Archyvas Vilnius

Lietuvos Ypatingasis Archyvas Vilnius  

M. Tomkiewicz, Zbrodnia w Ponarach 1941-1944, Warszawa 2008 

M. Tomkiewicz, Więzienia na Łukiszkach w Wilnie 1939-1953, Warszawa 2018. 

H. Pasierbska, Wileńskie Łukiszki 1939-1944, Gdańsk 2015. 

Autor: Monika Tomkiewicz