Polska Hekatomba
Polska Hekatomba
Oficjalna nazwa obozu
Zivilgefangenenlager Stutthof (Obóz Jeńców Cywilnych Stutthof) – od jesieni 1939 r.
Durchgangslager Stutthof (Obóz Przejściowy Stutthof) – od 1.04.1940
Sonderlager Stutthof (Obóz Specjalny Stutthof) – od 1.10.1941
Konzentrationslager Stutthof (Obóz Koncentracyjny Stutthof) – od 7.01.1942
Inne nazwy używane w korespondencji z obozem
Gefangenen-Sammellager Stutthof (Zbiorczy Obóz Jeńców Stutthof)
Gefangenenlager Stutthof (Obóz Jeńców Stutthof)
Arbeitserziehungslager Stutthof (Obóz Pracy Wychowawczej Stutthof)
Lokalizacja
Obóz był położony w odległości ok. 35 km na wschód od śródmieścia Gdańska, ok. 1,5 km na zachód od wsi Stutthof (Sztutowo), przy szosie łączącej tę miejscowość z Gdańskiem (poprzez przeprawę promową na Wiśle w Mikoszewie/Świbnie). Usytuowany był u nasady Mierzei Wiślanej, z dala od większych skupisk ludzkich, otoczony z czterech stron akwenami: Wisłą (od zachodu), Zalewem Wiślanym (od wschodu), Zatoką Gdańską (od północy), Szkarpawą (Wisłą Królewiecką) i Nogatem (od południa). Okoliczne bagna i torfowiska oraz wydmowy bór sosnowy skutecznie maskowały właściwy charakter obozu oraz – w połączeniu ze zwartym i jednolitym osadnictwem niemieckim w jego otoczeniu – utrudniały ucieczkę. Obóz był dobrze skomunikowany: oprócz wspomnianej szosy Gdańsk – Sztutowo istniała brukowana droga łącząca wieś z Nowym Dworem Gdańskim oraz kolej wąskotorowa, która w Nowym Dworze łączyła się koleją normalnotorową do Malborka. Wieś Stutthof i zlokalizowany w jej pobliżu lager znajdowały się na terenie Wolnego Miasta Gdańska, anektowanego wbrew prawu międzynarodowemu 1.09.1939 do Rzeszy Niemieckiej.
Okres funkcjonowania
Obóz Stutthof był pierwszym i najdłużej istniejącym niemieckim obozem koncentracyjnym zlokalizowanym na obecnym terytorium Polski.
Administracja i finansowanie
Ministerstwo Finansów Rzeszy (2.09.1939 – 31.12.1939)
Prezydium Policji w Gdańsku (1.01.1940 – 30.03.1940)
Nadokręg SS „Wisła” (1.04.1940 – 30.09.1941)
Urząd Gestapo w Gdańsku (1.10.1941 – 6.01.1942)
Inspektorat Obozów Koncentracyjnych/Główny Urząd Administracji i Gospodarki SS (7.01.1942 – 9.05.1945)
Podobozy i komanda zewnętrzne
W latach 1939–1944 istniały 43 tzw. obozy filialne, podległe komendanturze obozu macierzystego KL Stutthof. Rozciągały się one na sporej przestrzeni – od Polic k. Szczecina na zachodzie, Królewca na wschodzie, po Bydgoszcz i Toruń na południu. W terminologii niemieckiej nosiły one nazwę podobozów (Aussenlager, Aussenarbeitslager, Nebenlager) lub komand zewnętrznych (Aussenkommando).
Więźniowie
Do połowy 1941 r. do obozu kierowani byli wyłącznie przedstawiciele Polonii Wolnego Miasta Gdańska oraz mieszkańcy Pomorza Gdańskiego. Stanowili oni w przytłaczającej większości grupę tzw. więźniów politycznych, reprezentujących polskie elity państwowe oraz pomorską inteligencję (urzędnicy państwowi, działacze społeczni, nauczyciele, duchowni), a także – od poł. 1940 r. – rodzący się ruch oporu. Więźniowie polityczni, klasyfikowani jako „wrogowie Rzeszy” byli przeznaczeni do bezpośredniej lub pośredniej eksterminacji. Od drugiej poł. 1941 r. w obozie osadzano również jeńców i partyzantów sowieckich (głównie z Białorusi i państw bałtyckich). Od 1943 r., w związku z nasileniem represji wobec ruchu oporu do Stutthofu kierowano również ludność cywilną. Byli to głównie członkowie rodzin partyzantów, których osadzano w ramach stosowania odpowiedzialności zbiorowej. Inną grupą więźniów byli Polacy z terenu Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, którzy nie chcieli podpisać wniosku o przyjęcie na niemiecką listę narodową (Deutsche Volksliste – DVL). W latach 1942–1944 do obozu można było również trafić za „szerzenie wrogiej propagandy”, antyniemieckie wypowiedzi, słuchanie radia, zhańbienie rasy. Od 1941 r. Gestapo zaczęło kierować do obozu tzw. więźniów wychowawczych, oskarżonych o sabotaż w pracy lub nielegalny handel. Pobyt więźnia wychowawczego trwał z reguły 56 dni lub wielokrotność tej liczby (w przeciwieństwie do „politycznych”, osadzanych na czas nieokreślony). Niewielką grupę osadzonych stanowili Badacze Pisma Świętego (Świadkowie Jehowy) oraz homoseksualiści. W KL Stutthof osadzono również rodziny zamachowców z 20 lipca 1944 r. (m.in. krewnych Klausa von Stauffenberga). Od stycznia 1942 r., kiedy Stutthof stał się państwowym obozem koncentracyjnym, obóz zaczął przyjmować więźniów z innych rejonów Polski oraz innych kacetów. Coraz częściej też, oprócz ciągle jeszcze dominujących więźniów polskich, w obozie pojawiali się obywatele sowieccy, przede wszystkim Białorusini, Ukraińcy i Rosjanie, a także Żydzi z likwidowanych od 1943 r. obozów i gett na terenie Estonii, Łotwy i Litwy. W drugiej poł. 1944 r. do Stutthofu przybyło ponad 45 tys. więźniów żydowskich z Węgier, ze zlikwidowanego getta łódzkiego oraz z KL Auschwitz. Przybywać zaczęły również transporty Romów. Latem i wczesną jesienią 1944 r. do Stutthofu deportowano ok. 5 tys. cywilów z ogarniętej powstaniem Warszawy. Z chwilą podporządkowania Inspektoratowi Obozów Koncentracyjnych Stutthof stał się obozem międzynarodowym, do którego trafiali obywatele wielu państw europejskich (według granic z 1937 r.), głównie pochodzenia żydowskiego: Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Danii, Estonii, Luksemburga, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Jugosławii, Litwy, Łotwy, Niemiec, Norwegii, Rumunii, Włoch, Wielkiej Brytanii, ZSRS, a nawet neutralnej Szwecji. Do Stutthofu skierowano także nieznaczne grupy obywateli USA i Turcji. Do poł. 1944 r. najliczniejszą grupą narodowościową byli Polacy, a po nich Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy i Niemcy (ci ostatni to głównie więźniowie kryminalni, tworzący w obozie więźniarski aparat nadzoru). Po przybyciu żydowskich transportów z Węgier i Łodzi, najliczniejszą grupą więźniów w ostatnim okresie funkcjonowania obozu byli Żydzi (głównie obywatele Węgier i Polski), a po niej Polacy. Według przynależności państwowej w całym okresie funkcjonowania obozu najwięcej przeszło przezeń obywateli polskich, sowieckich, węgierskich i niemieckich.
Warunki bytowe – eksterminacja pośrednia
- niekorzystny mikroklimat: podmokła okolica, obfitująca w niezdrowe bagna, potęgujące uczucie chłodu, wilgoci i przenikliwego zimna (nawet w letnie noce)
- namioty stawiane bezpośrednio na gołej ziemi, od 1940 r. drewniane baraki bez odpowiednich fundamentów
- duże stłoczenie więźniów na małej powierzchni izb mieszkalnych
- noclegi na wytartej i brudnej słomie położonej bezpośrednio na podłodze (w pierwszym okresie istnienia obozu) lub – w późniejszym okresie – na trzypiętrowych pryczach (na jednej pryczy spało nawet 10–12 więźniów)
- brak pościeli, którą zastępował brudny koc
- fatalne warunki higieniczne: brak wody, mydła, zastępczej bielizny, skutkujący pojawieniem się robactwa (wszy, pluskwy) i związanych z nim chorób
- głodowe racje żywnościowe: posiłki niskokaloryczne, często przygotowane z przeterminowanych produktów, monotonne, pozbawione cennych substancji odżywczych
- ciężka praca fizyczna, nawet 11–12 godzin na dobę
- bicie, maltretowanie i inne rozmaite szykany ze strony esesmanów i więźniów funkcyjnych (zarówno podczas pracy, w czasie apeli, jak i podczas rewizji „na bloku”)
- kary za najmniejsze przewinienia (chłosta, kara bunkra, wyczerpująca tzw. „gimnastyka” lub „sport”, mordercze wielogodzinne stójki na apelu, szczególnie po całodziennej pracy, pozbawianie posiłków)
Formy eksterminacji bezpośredniej
- rozstrzeliwania: las w pobliżu obozu, krematorium, strzelnica
- wieszanie: szubienica umiejscowiona w sąsiedztwie krematorium
- tzw. szpilowanie (wstrzykiwanie zastrzyków z trucizną): szpital obozowy (rewir)
- gazowanie przy pomocy Cyklonu B: komora gazowa (od lata 1944 r.)
Liczba przetrzymywanych
Liczba ofiar
Sprawcy
Max Pauly (2.09.1939 – 31.08.1942), niesądzony za zbrodnie w Stutthofie, skazany w 1946 r. na karę śmierci za zbrodnie popełnione w KL Neuengamme
Paul Werner Hoppe (1.09.1942 – 9.05.1945; w obozie przebywał do 4.05.1945), skazany na 9 lat więzienia za zbrodnie w Stutthofie, zwolniony po 5 latach, zmarł w 1974 r. w RFN
W poł. 1944 r. liczyła 3 kompanie, każda po ok. 150 wachmanów. Łącznie przez oddział wartowniczy SS w Stutthofie (SS-Totenkopfsturmbann KL Stutthof) przewinęło się ok. 3 tys. esesmanów. Zaledwie 72 z nich (oraz 6 nadzorczyń SS) było sądzonych po wojnie za popełnione w obozie zbrodnie.
Opracowanie: Bartosz Januszewski
Bibliografia
- J. Grabowska, Stutthof: przewodnik, informator, Gdańsk 1986
- Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny, red. C. Pilichowski i in., Warszawa 1979
- T. Skutnik, Stutthof. Informator historyczny, Gdańsk 1979
- Stutthof – hitlerowski obóz koncentracyjny, red. D. Steyer i in., Warszawa 1988
- S. Kamiński, Nadanie obozowi koncentracyjnemu Stutthof statusu obozu państwowego (wybór dokumentów), „Zeszyty Muzeum Stutthof” 1976, nr 1