Polska Hekatomba
Polska Hekatomba
Oficjalna nazwa obozu
Inna nazwy występujące w dokumentacji niemieckiej
Inne, nieoficjalne nazwy, występujące w literaturze przedmiotu oraz we wspomnieniach więźniów
Lokalizacja i infrastruktura
Obóz został zlokalizowany na terenie działdowskich koszar wojskowych, w okresie międzywojennym zajmowanych przez III Batalion 32. Pułku Piechoty Wojska Polskiego. Znajdował się w bezpośrednim sąsiedztwie dworca kolejowego, na strategicznej linii łączącej Warszawę z Gdańskiem, w odległości – odpowiednio – 150 i 200 km od tych ośrodków miejskich. Teren obozu zajmował obszar niespełna 4 hektarów, zamknięty kwartałem ulic Grunwaldzka, Skłodowskiej-Curie, Dąbrowskiego (dzis. Chopina), ok. 500 m od działdowskiego rynku (Plac Mickiewicza). Główny budynek koszarowy został zaadaptowany na blok więźniarski. Na terenie lagru znajdowały się ponadto budynek mieszkalny dla załogi, kasyno, wartownia, kuchnia, łaźnia, ustęp, magazyny oraz miejsce przesłuchań. W centralnej części obozu usytuowany był dziedziniec, pełniący funkcję placu apelowego i miejsca karnych ćwiczeń. Jedną ze stajni przy dziedzińcu zaadaptowano na więźniarski rewir. Całość kompleksu, tworzącego kształt trapezu prostokątnego, została ogrodzona murem i drutem kolczastym. W narożnikach ustawiono wieże strażnicze. W nocy cały obóz był oświetlony silnymi reflektorami.
Okres funkcjonowania
Obóz Soldau był po Forcie VII w Poznaniu drugim w kolejności powstania niemieckim obozem dla przeciwników reżimu zlokalizowanym na terytorium II RP. Jego bezpośrednim poprzednikiem był areszt Selbstschutzu i Gestapo w działdowskiej willi „pod czarną chorągwią”, funkcjonujący od 5.09.1939 do 2.12.1939.
Administracja
Inspektor Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Królewcu
Podobozy
Wiele wskazuje na to, że działdowski obóz posiadał co najmniej trzy obozy satelickie, podlegające komendanturze Lager Soldau:
Więźniowie
W początkowym okresie istnienia lagru (grudzień 1939–kwiecień 1940) trafiali do niego prawie wyłącznie polscy więźniowie polityczni. Byli to duchowni, nauczyciele, urzędnicy, państwowi, dyplomaci, dziennikarze, ziemianie, działacze społeczni. Znaczna część aresztowanych przedstawicieli polskiej inteligencji była wysyłana do Działdowa z więzień i obozów internowania w Prusach Wschodnich (Królewiec, Hohenbruch, Beydritten, Groβ Mischen, Rudau, Springborn) oraz placówek gestapo w Ciechanowie/Płocku i Olsztynie. Większość deportowanych przybywała z orzeczonymi wyrokami śmierci i nie była ewidencjonowana. Wobec pozostałych gestapo podejmowało decyzję o nałożeniu aresztu ochronnego, co oznaczało skierowanie do jednego z obozów koncentracyjnych.
Od jesieni 1940 r. do Działdowa przybywały transporty wysiedlanych z rejencji ciechanowskiej Żydów. Większość więźniów tej narodowości przebywała w obozie do czasu skompletowania transportu do gett i obozów pracy na terenie Generalnego Gubernatorstwa lub do obozów koncentracyjnych. Inteligencja żydowska była mordowana na miejscu. Żydzi byli drugą po Polakach najliczniejszą grupą narodowościową wśród więźniów obozu.
W 1940 r. obóz w Działdowie został włączony do programu eksterminacji osób niedorozwiniętych umysłowo i fizycznie (Aktion T4). Między 21 maja a 8 czerwca 1940 r. w ramach tej zbrodniczej operacji uśmiercono w Działdowie 1558 obywateli III Rzeszy ze szpitali w Prusach Wschodnich oraz 300 Polaków i Żydów z rejencji ciechanowskiej.
Od wczesnej jesieni 1941 r. do obozu zaczęto kierować osoby uchylające się od pracy lub próbujące nielegalnie przekroczyć granicę. Kara pozbawienia wolności dla tej kategorii osadzonych trwała z reguły od trzech tygodni do trzech miesięcy. Obóz nadal też pełnił funkcję ośrodka tranzytowego. Po rozpoczęciu w 1942 r. akcji Reinhardt transporty żydowskie z Białostocczyzny były kierowane do Działdowa, a stamtąd do obozów koncentracyjnych (m.in. Auschwitz) oraz do ośrodka zagłady w Treblince. Do obozu działdowskiego trafiali w tym czasie również Polacy skazani na karę śmierci przez sąd doraźny gestapo w Ciechanowie za działalność konspiracyjną.
Warunki bytowe – eksterminacja pośrednia
Nowoprzybyli więźniowie byli poddawani „ceremonii powitalnej”, polegającej na biciu przez uzbrojonych w kije i bykowce strażników. Po zarejestrowaniu kobiety wraz z dziećmi separowano od mężczyzn i kierowano do oddzielnych pomieszczeń. Pasiaków nie wydawano – osadzeni nosili swoje ubrania tak długo, aż uległy zniszczeniu. Izby więźniarskie nie były wyposażone ani w prycze, ani w ławy do siedzenia. Za posłanie służyła garść luzem rzuconej słomy, pełnej robactwa i brudu. Więźniowie pracowali w warsztatach rzemieślniczych na terenie obozu oraz poza obozem, m.in. przy budowie dróg, brukowaniu ulic. Praca musiała być wykonywana w szybkim tempie, przy ustawicznym akompaniamencie krzyków oraz bicia ze strony strażników. W więźniarskim „szpitalu” chorzy leżeli na cementowej posadzce, pozbawieni dostępu do lekarstw i jakiejkolwiek opieki. Ciasnota w celach, niemożność zmiany bielizny i odzieży oraz brak umywalek, w połączeniu z powszechnym w obozie głodem przyczyniały się do wysokiej śmiertelności.
Formy eksterminacji bezpośredniej
Ofiary ginęły w masowych egzekucjach przeprowadzanych zarówno w piwnicach bloku więźniarskiego oraz na działdowskim kirkucie, jak również w okolicznych kompleksach leśnych: pod Komornikami, Białutami, Burszem, Dwukołami oraz w tzw. lasku Zwierskiego. W przeciwieństwie do wielu obozów koncentracyjnych na terenie działdowskiego lagru nie było krematoriów, rusztów z szyn kolejowych czy dołów ciałopalnych. Zwłoki pomordowanych były grzebane w masowych grobach na miejscu egzekucji. W więźniarskim rewirze odbywały się selekcje, podczas których najbardziej chorych (m.in. na tyfus) uśmiercano strzałem w potylicę lub poprzez wstrzyknięcie trucizny. Przy pomocy samochodu ciężarowego, pełniącego funkcję komory gazowej, wiosną 1940 r. uśmiercono prawie 2 tys. pacjentów zakładów psychiatrycznych.
Liczba przetrzymywanych
50–60 tys. – to najbardziej prawdopodobna liczba więźniów, którzy przeszli przez obóz. Ze względu na brak dokumentacji obozowej, ustalenia historyków w tej kwestii są jednak bardzo rozbieżne i wahają się od 20 do nawet 200 tys. osadzonych.
Liczba ofiar
Prawdopodobnie 10–20 tys., jednak i tu ze względu na szczupłość bazy źródłowej rozpiętość danych jest duża i waha się od 3 do 30 tys. zabitych i zamęczonych. W obozie działdowskim zostało zamordowanych co najmniej 88 przedstawicieli duchowieństwa rzymsko-katolickiego, co sytuuje lager Soldau na trzecim miejscu, po KL Dachau i KL Auschwitz, pod względem liczby zamęczonych polskich kapłanów.
Sprawcy
Komendanci
Paul Exner (2.12.1939 – 1.02.1940)
Hans Krause (2.02.1940 – 29.09.1941)
Kaspar Rudolph (29.09.1941 – ?)
Franz Baran (Barann) (? – przed 10.1942)
Gerhard (Köbes) Klein (przed 10.1942 – ?)
Fritz Schweichler (?–przed 05.1943)
Kurt Angermann (przed 05.1943–17.01.1945)
Załoga
W początkowym okresie trzon załogi obozu tworzyli funkcjonariusze 13. policyjnego pułku rezerwy Orpo (Policji Porządkowej) z Królewca. Na czas trwania akcji T4 do działdowskiego lagru skierowano z Wielkopolski esesmanów z SS-Sonderkommando Lange. Od 1941 r. wśród personelu nadzorczego zaczęli przeważać miejscowi volksdeutsche, którzy mieli za sobą służbę w Selbstschutzu, i którzy po rozwiązaniu tej formacji w liczbie ponad 200 trafili do SS.
Opracowanie: Bartosz Januszewski
Bibliografia
- M. Grzybowski, Obóz hitlerowski w Działdowie w latach 1939–1945, „Studia Płockie”, 2004, T. 32
- J. Gumkowski, Obóz hitlerowski w Działdowie, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce”, 1958, T. 10
- Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny, red. C. Pilichowski i in., Warszawa 1979
- M. Orski, Obozy w Działdowie w latach II wojny światowej, „Studia Gdańskie”, 2010, T. 27
- M. Przegiętka, Niemiecki obóz w Działdowie (niem. Soldau) w latach 1940–1945. Nowe ustalenia w świetle dokumentów ze zbiorów niemieckiego Archiwum Federalnego i Archiwum IPN [w:] Polska pod okupacją 1939–1945, red. M. Przegiętka i in., T. 2, Warszawa 2016
- M. Wardzyńska, Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion, Warszawa 2009
- R. Wiśniewski, Wielofunkcyjny niemiecki obóz Soldau 1939–1945. Próba całościowego ujęcia, Działdowo 2021