Hekatomba na osi czasu

Data zbrodni:

• listopad 1939 r. 

Miejsce zbrodni: zobacz na mapie

• wieś Rytel, rów strzelecki wykopany przez polskie wojsko przed 1 września w lasku przy drodze Chojnice – Tczew, teren ten przed wojną należał do Emila Broera  

Ofiary:

• polska ludność cywilna, 10 października 1945 r. ekshumowano szczątki 14 osób, w tym dwóch kobiet.   

Sprawcy:

• etniczni Niemcy – członkowie Selbstschutz Westpruessen działający pod nadzorem SS. 

Okoliczności zbrodni:

pod koniec listopada 1939 r. nieustaleni miejscowi Niemcy – członkowie Selbstschutzu i prawdopodobnie funkcjonariusze nieznanej formacji policyjnej w mundurach dowieźli na miejsce egzekucji 14 Polaków i ich rozstrzelali. Kilku mieszkańców wsi Rytel widziało, jak dowieziono ludzi na miejsce oraz słyszeli strzały. Po egzekucji udali się do miejsca jej popełnienia i dokładnie widzieli zwłoki. Żaden ze świadków nie znał jednak zamordowanych osób. W ekshumacji brali liczny udział okoliczni mieszkańcy, którzy usiłowali zidentyfikować zamordowanych. Ze względu na zły stan zachowania szczątków identyfikacja była niemożliwa. Ustalono, że czaszki noszą ślady postrzału i uderzenia tępym narzędziem.       

Warte odnotowania:

Z powodu braku niemieckiej dokumentacji Selbstschutzu mało wiadomo na temat zdarzenia w Rytlu. Jedynie dzięki relacjom świadków, którzy wskazali miejsce egzekucji, wiadomo że do niej doszło. Tuż po zakończeniu wojny miejscowe władze zbierały dane osób z okolicznych gmin, które zginęły w czasie wojny. Najczęściej na podstawie relacji członków ich rodzin i świadków. Na tej podstawie można przyjąć, że w Rytlu zamordowani zostali:

1. Stefan Copa ur. 25.12.1889 r. zamieszkały Kosobudy, rozpoznany przez syna w 1942 r. 
2. Artur Eliasz ur. 23.01.1909 r. zamieszkały Brusy
3. Jan Gierszewski ur. 23.10.1903 r. zamieszkały Brusy 
4. Jan Gierszewski ur. 30.04.1900 r. zamieszkały Brusy, rozpoznany przez żonę w czasie ekshumacji 
5. Franciszek Kaszubowski ur. 15.09.1880 r. zamieszkały Kosobudy
6. Władysław Łącki ur. 29.08.1897 r. zamieszkały Kosobudy
7. Jan Schmidt ur. 20.05.1919 r. zamieszkały Kosobudy 
8. Władysław Szopiński ur. 10.11.1888 r. zamieszkały Kosobudy
9. Antoni Gierszewski ur. 30.04.1894 r. 
10. Franciszek Pilacki ur. 23.07.1909 r. 

Osoby te zostały aresztowane przez Selbstschutz 23 i 25 listopada i przewiezione do aresztu w Brusach, następnie przewiezione w kierunku Czerska i według rodzin zamordowane 26 listopada 1939 r. w Rytlu. Po wojnie dnia 10 października 1945 r. szczątki ekshumowano i pochowano we wspólnej mogile na cmentarzu w Rytlu. Według żony jednego z zamordowanych w czasie uroczystości pogrzebowych odczytano nazwiska ofiar, w tym jej męża Jana Gierszewskiego ur. 23.10.1903 r. Nie zachowała się dokumentacja z tych czynności, tj. protokół ekshumacji oraz materiały dotyczące uroczystości pogrzebowych.

Źródła:

Akta śledztwa Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku, sygn. S 11/12/Zn w sprawie zbrodni zabójstwa poprzez rozstrzelanie popełnionych na 14 obywatelach polskich w listopadzie 1939 r. w lesie w okolicy miejscowości Rytel pow. Chojnice przez osoby idące na rękę władzy państwa niemieckiego 

Autor: Izabela Mazanowska