Hekatomba na osi czasu

Data zbrodni:

• październik - listopad 1939

Miejsce zbrodni: zobacz na mapie

• siedziba Selbstschutzu,  Rypin ul. Warszawska 20, nazywana przez mieszkańców Domem Kaźni.

Ofiary:

• polska ludność cywilna, Żydzi

Sprawcy:

• etniczni Niemcy – członkowie Selbstschutz Westpreussen działający pod nadzorem SS. Największą odpowiedzialność za zbrodnie popełnione na terenie powiatu rypińskiego ponosi dowódca powiatowy Selbstschutzu, oficer SS Friedrich Kniefall. Ważną rolę w tworzeniu rypińskiego Selbstschutzu odgrywał przedwojenny nauczyciel i kierownik niemieckiej szkoły w Somsiorach August Nikolai. Według świadków w egzekucjach w Domu Kaźni mieli brać udział Otto Bendlin, Henryk Schlieske, Albert Nickel, Fryderyk Gramze i inni. Żaden ze sprawców popełnionych zbrodni nie został ukarany. 

Okoliczności zbrodni:

pierwszymi więźniami Domu Kaźni byli zatrzymani 20 października rypińscy duchowni. W więzieniu Selbstschutzu zamordowano dwóch księży, tj. ks. Stanisława Gogolewskiego, proboszcza i dziekana rypińskiego oraz ks. Władysława Gajewskiego, proboszcza parafii Świedziebnia. Pozostałych wysłano do obozów koncentracyjnych. 23 października do piwnic budynku trafiła grupa nauczycieli, których wezwano na fikcyjną konferencję w budynku Starostwa Powiatowego. Selbstschutz aresztował zarówno znanych z działalności politycznej i społecznej, ale także niczym nie wyróżniających się właścicieli ziemskich. Wśród uwięzionych znalazła się też niewielka liczba Żydów. Więźniów torturowano i mordowano na miejscu lub wywożono do miejsc masowej eksterminacji na terenie powiatu rypińskiego. Członkowie Selbstschutzu wchodzili do cel i wybierali ludzi do bicia. Wybór był przypadkowy. Najczęściej bili więźniów kolbami karabinów lub katowali na beczce stojącej w korytarzu. Liczba ofiar popełnionych zbrodni jest niemożliwa do ustalenia, a szacunki wynoszą od kilkuset do 1100 osób. Według świadków ciała pomordowanych wywożono nocami w niewiadomym kierunku.  

Warte odnotowania:

ofiarami zbrodni popełnionych w Domu Kaźni w Rypinie byli ziemianie znani z działalności na rzecz niepodległej Rzeczypospolitej np. hrabia Stanisław Sierakowski z Osieka, jego żona Helena Maria Sierakowska z d. Lubomirska, także ich córka Teresa Gniazdowska wraz z mężem Tadeuszem Gniazdowskim, właścicielem Łapinóżka, Ludwik Łempicki, właściciel majątku Płonne.

Obecnie w budynku Domu Kaźni mieści się siedziba Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej. W piwnicach upamiętniono ofiary popełnionych zbrodni. 

Źródła: 

Archiwum OKŚZpNP w Gdańsku, Ds. 23/65, Śledztwo w sprawie zabójstw ludności narodowości polskiej i żydowskiej jesienią 1939 r. na terenie miasta i powiatu Rypin.  

Krajewski M., W cieniu wojny i okupacji. Ziemia Dobrzyńska w latach 1939-1945, Rypin 1995. 

Zbrodnie niemieckie na Ziemi Dobrzyńskiej (byłe powiaty Lipno i Rypin) w latach 1939-1945, red. A. Szalkowski, P. Gałkowski, Rypin 2019.

Autor: Izabela Mazanowska