Hekatomba na osi czasu

Miejsce zbrodni: zobacz na mapie

• miasto w województwie wielkopolskim, w powiecie obornickim (również w okresie okupacji niemieckiej), od końca października 1939 r. Okręg Rzeszy Poznań (późniejszy Kraj Warty). Pobliski las Olszyna. 

 

Data zbrodni:

• 16 września 1939 r.

 

Ofiary:

• Roman Różek, Teodor Sierakowski, bracia Jan i Leon Kroteccy (ten ostatni brał udział w Powstaniu Wielkopolskim i był przed wojną sołtysem Gościejewa), Józef Zaranek - ogółem 3 rolników, robotnik rolny (a zarazem stróż gminny z Tarnowa) i rymarz. 

 

Sprawcy:

• udział w mordach miejscowych Niemców, m.in. Karla Lenza i Gustawa Wieczorka z Tarnowa, Paula Frieskego, Ulricha Uhllego (właściciel majątku rolnego z Gorzewa), Roberta Steinberga, Karla Kuehna, mężczyzny o nazwisku Klimke i Georga Tumma z Żołęcina, Horsta Sagera, mężczyzny o nazwisku Felau, Ericha Wendlandta z Tarnowa – bezpośrednich sprawców nie udało się ustalić. Część z nich wstąpiła najprawdopodobniej do Selbstschutzu Posen, paramilitarnej organizacji, dowodzonej przez funkcjonariuszy SS, skierowanych na te tereny z III Rzeszy. 

 

Okoliczności zbrodni: 

Prawdopodobnie 12 września 1939 r. zatrzymany został przez uzbrojonych Niemców rolnik z Gorzewa, Józef Zaranek, do czego doszło na terenie majątku rolnego Ulricha Uhllego. Jego ogrodnik, Heman Fitzner, zaprowadził Polaka na posterunek żandarmerii niemieckiej w Ryczywole, skąd przeniesiono go do więzienia w Rogoźnie. Motywem zatrzymania mógł być fakt, że Zaranek otrzymał przed wojną ziemię po parcelacji majątku Uhllego. Nie bez znaczenia mogło być również to, że syn obywatela polskiego, Franciszek Zaranek, prowadził przed wojną jako instruktor przysposobienia obronnego ćwiczenia w Gorzewie i Ryczywole, zaś sam Józef Zaranek był uczestnikiem Powstania Wielkopolskiego. Dzień później zatrzymano Teodora Sierakowskiego, rymarza z Gorzewa, prawdopodobnie również z inicjatywy Ulricha Uhllego i na terenie jego majątku. Sierakowskiego osadzono w więzieniu w Rogoźnie. Powodu aresztowania nie udało się ustalić. Z kolei między 12 a 14 września kilku Niemców (m.in. Karl Lenz i Gustaw Wieczorek) zatrzymali robotnika rolnego i stróża gminnego z Tarnowa, Romana Różka, który powrócił niedawno z ewakuacji. Został on dotkliwie pobity (w tym przez Niemca Paula Frieskego) i osadzony początkowo w remizie strażackiej w Tarnowie, a następnie w więzieniu w Rogoźnie. Przyczyną zatrzymania mógł być fakt, że Różek podczas ewakuacji po wybuchu wojny zabrał, zgodnie z nakazem władz polskich, wóz konny od Frieskego. W tym samym czasie zatrzymani zostali bracia Jan i Leon Kroteccy, rolnicy z Gościejewa Leśnego, prawdopodobnie przez uzbrojonych miejscowych rolników niemieckich – Roberta Steinberga, Paula Frieskego i Karla Kuehna). Osadzono ich w więzieniu w Rogoźnie, zarzucając im jakoby, że przyczynili się do internowania na początku wojny weterynarza z Ryczywołu o nazwisku Fritz. 16 września 1939 r. Różka, Sierakowskiego, Zaranka i braci Kroteckich wyprowadzono z aresztu w Rogoźnie do pobliskiego lasu Olszyna. Tam nieustaleni sprawcy zastrzelili Polaków, zakopując ich ciała na miejscu egzekucji. Dopiero po zakończeniu wojny, 7 czerwca 1945 r., dokonano ekshumacji zwłok, stwierdzając, że poza ranami postrzałowymi czaszki, noszą one także ślady uderzeń. Pochowano ich ostatecznie na cmentarzu w Rogoźnie. Z uwagi na brak możliwości wykrycia bezpośrednich sprawców tej zbrodni, śledztwo w tej sprawie prowadzone przez Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN w Poznaniu zostało 16 grudnia 2013 r. umorzone. 

 

Warte odnotowania:

Śledztwo w niniejszej sprawie umorzyła również Centrala Ścigania Zbrodni Nazistowskich w Ludwigsburgu w 1977 r. 

 

Źródła:

S. 25/12/Zn, t. 4, Postanowienie o umorzeniu śledztwa OKŚZpNP w Poznaniu w sprawie zabójstwa Romana Rożka i prawdopodobnie 6 innych obywateli polskich we wrześniu 1939 r. w Rogoźnie Wlkp. przez Selbstschutz, 16 XII 2013.

Wichert W., Selbstschutz w Wielkopolsce (Selbstschutz Posen) [maszynopis oddany do druku] [w:] W cieniu Einsatzgruppen. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939–1940, red. I. Mazanowska, T. Ceran, M. Przegiętka, Warszawa 2021, s. 193.

Autor: Wojciech Wichert/IPN Szczecin