Hekatomba na osi czasu

Data zbrodni:

• wrzesień, listopad 1939 r.

Miejsce zbrodni: zobacz na mapie

• Murowana Goślina – miasto w województwie wielkopolskim, w powiecie poznańskim, po 1919 r. i w okresie okupacji niemieckiej powiat obornicki. Las bolechowski i jego okolice, ogród plebanii Kościoła Świętego Jakuba Apostoła.

Ofiary:

• 10 znanych z imienia i nazwiska obywateli polskich, głównie mieszkańców Murowanej Gośliny: Jan Klaszczyński, Marian Ciężki, Tadeusz Ciężki, Nikodem Dreger, Franciszek Keicher, Stanisław Cieślik, Franciszek Karpiński, Kazimierz Kleinert, Czesław Konieczny, Władysław Ołdziejewski (wśród nich byli dwaj miejscowi piekarze, kowal, dwaj kupcy, murarz, kierownik młyna, kupiec, krawiec i rolnik z okolicznej wsi Boduszewo).

Sprawcy:

• członkowie paramilitarnej organizacji Selbstschutz Posen, dowodzeni przez funkcjonariuszy SS, skierowanych na te tereny z III Rzeszy, niemieccy mieszkańcy Murowanej Gośliny i okolicznych miejscowości oraz osoby wywodzące się spośród przedstawicieli lokalnej mniejszości niemieckiej. Wśród prawdopodobnych sprawców zbrodni 15 września 1939 r. na Janie Klaszczyńskim można wymienić Williego Redela (rolnik z Trojanowa), Ewalda Gehsweina (rolnik z Promnic koło Bolechowa i niejakiego Stebnera (bliższych danych nie ustalono) z Murowanej Gośliny. Część z nich zasiliła oddziały lokalnej Heimwehry, które w większości składały się z przedstawicieli Partii Młodoniemieckiej (Jungdeutsche Partei) i Zjednoczenia Niemieckiego (Deutsche Vereinigung). Niemniej z uwagi na brak możliwości jednoznacznego wskazania bezpośrednich sprawców tego mordu, śledztwa prowadzone przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Poznaniu, a następnie tamtejszą Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN zostały odpowiednio w 1974 i 2011 r. zawieszone. W przypadku egzekucji z 18 września personaliów bezpośrednich sprawców zbrodni na Marianie Ciężkim, Tadeuszu Ciężkim, Nikodemie Dregerze i Franciszku Keicherze nie udało się ustalić. Wiadomo jednak, że ich aresztowania dokonali m.in. Ewald Gehswein, bracia Alfred i Ernst Neumann (przed 1939 r. w Deutsche Vereinigung), Wilhelm Hoffmann, zaś Hans Basler (z zawodu nauczyciel), przywódca lokalnej mniejszości niemieckiej, a później komisaryczny burmistrz miasta oraz komendant Selbstschutzu w Murowanej Goślinie, wydał rozkaz ich rozstrzelania. W kontekście zbrodni z 8 listopada 1939 r. na Stanisławie Cieśliku, Franciszku Karpińskim, Kazimierzu Kleinercie, Czesławie Koniecznym, Władysławie Ołdziejewskim polecenie zabicia tych mężczyzn pochodziło najpewniej od nieznanych z nazwiska funkcjonariuszy szamotulskiego Gestapo, natomiast egzekucją, w której brało udział kilkunastu miejscowych Niemców, kierował komendant lokalnego Selbstschutzu Basler. Jeden ze sprawców mordu Alfred Zellober został 7 grudnia 1945 r. skazany na karę śmierci przez Specjalny Sąd Karny w Poznaniu, m.in. za udział w tej egzekucji. Z uwagi na brak możliwości pozyskania bliższych informacji o pozostałych członkach Selbstschutzu zaangażowanych w tę zbrodnię, poznańska Oddziałowa Komisja IPN podjęła decyzję o umorzeniu postępowania w tej sprawie w marcu 2012 r.

Okoliczności zbrodni:

15 września 1939 r. członkowie mniejszości niemieckiej zamordowali mieszkańca miejscowości Murowana Goślina, Jana Klaszczyńskiego, z zawodu robotnika murarskiego, który przed wojną udzielał się społecznie w Związku Zawodowym Robotników Rolnych i Leśnych Zjednoczenia Zawodowego Polskiego; aktywnie bronił interesów robotników polskich w sporach z niemieckimi właścicielami gospodarstw rolnych na tym obszarze i z tej racji znany był w środowisku tamtejszych volksdeutschów. Po wybuchu wojny wielu polskich działaczy związkowych w Wielkopolsce zostało straconych i aresztowanych. Jana Klaszczyńskiego rozstrzelali Niemcy z pobliskich miejscowości w ogrodzie plebanii Kościoła Świętego Jakuba Apostoła, w odwecie za jego przedwojenną pracę. Dokładne okoliczności zbrodni nie są znane; nastąpiła najpewniej w wyniku denuncjacji volksdeutschów z Murowanej Gośliny. Zwłoki ofiary zagrzebano na miejscu egzekucji. Po wojnie zostały one pochowane na cmentarzu katolickim w Murowanej Goślinie.

18 września 1939 r. banda miejscowych Niemców dokonała egzekucji na 4 mieszkańcach Murowanej Gośliny pod lasem bolechowskim. Jako członków powstałej na początku września 1939 r. polskiej Straży Obywatelskiej, mającej chronić życie i mienie polskiej ludności, oskarżono ich o udział w zbrojnym wystąpieniu przeciwko zbliżającym się do miasta jednostkom Wehrmachtu. Zbrodni dokonali członkowie lokalnej Heimwehry, którzy sprawowali tam wówczas władzę policyjną. Po wybuchu wojny grupy te przystąpiły do masowych aresztowań Polaków, zarówno tych pozostałych w mieście, jak i powracających z ewakuacji. Ofiary mordu osadzono wpierw w piwnicach zarządu miasta oraz plebanii, którą zajęli dla swoich celów miejscowi Niemcy. Przed rozstrzelaniem czterej Polacy zostali skatowani. Ich zwłoki pogrzebano w pobliżu lasu majątku Bolechowo w rowie przeciwczołgowym. Po wojnie zostały ekshumowane i przeniesione na cmentarz w Murowanej Goślinie.

W dniu 8 listopada 1939 r. członkowie Selbstschutzu dokonali w Murowanej Goślinie kolejnej egzekucji, tym razem na 5 obywatelach polskich. Poprzedniego dnia zostali oni aresztowani przez przybyłych z Szamotuł funkcjonariuszy Gestapo, gdyż figurowali w rejestrach powstańców wielkopolskich oraz podejrzewano ich o pomoc Wojsku Polskiemu w internowaniach dywersantów z tamtejszej mniejszości niemieckiej. Polaków umieszczono w piwnicy miejscowej plebanii, którą zamieniono na prowizoryczne więzienie. Tam brutalnie ich przesłuchiwano i maltretowano fizycznie. W czynnościach tych uczestniczyli przedstawiciele Selbstschutzu z Murowanej Gośliny. Wieczorem następnego dnia Polaków wywieziono do lasu pod Bolechowem, gdzie zostali rozstrzelani. Mordercy nie poprzestali jedynie na egzekucji ofiar, lecz pastwili się nad nimi, najpewniej w celu ich dobicia, bijąc ich po głowach kolbami karabinów.

Warte odnotowania:

W Murowanej Goślinie istniała przed wojną liczna i dobrze zorganizowana mniejszość niemiecka, skupiająca się głównie w organizacjach Jungdeutsche Partei i Deutsche Vereinigung. Po 1 września 1939 r. miejscowi Niemcy zajęli gmach Zarządu Miasta na rynku, później dla potrzeb Selbstschutzu została również opanowana plebania Kościoła Świętego Jakuba Apostoła. Piwnice obydwu gmachów zostały przeznaczone na areszty, w których osadzani byli mieszkańcy Murowanej Gośliny oraz okolicznych wsi. Lokalni Niemcy nastawieni byli do ludności polskiej szczególnie wrogo. W dniach 7-8 września polscy mieszkańcy tej miejscowości stawili bowiem czynny opór oddziałom Wehrmachtu, próbującym zdobyć miasto od strony Przebędowa i Długiej Gośliny. Stąd też liczne aresztowania, wraz z biciem i znęcaniem się nad polskimi więźniami zarówno w trakcie przesłuchań, jak i w samym areszcie, a także akty samowoli oraz załatwianie osobistych porachunków przez volksdeutschów, w wyniku których poniosło śmierć wielu Polaków.

Źródła:

OKP I Ds. 2/71, OKP I Ds. 16/70, Notatka urzędowa dotycząca śledztwa OKBZH w Poznaniu w sprawie rozstrzelania przez Selbstschutz w Murowanej Goślinie w pow. Oborniki 4 mieszkańców Murowanej Gośliny w dniu 18.09.1939 r. oraz St. Frackowiaka i nn. mężczyzny, b.d.

OKP. I Ds. 19/70, Sprawozdanie ze śledztwa OKBZH w Poznaniu dotyczącego zamordowania Jana Klaszczyńskiego dnia 15.09.1939 r. w Murowanej Goślinie pow. Oborniki, b.d.

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939–1945. Województwo poznańskie, oprac. Ministerstwo Sprawiedliwości. Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce przy współudziale Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Poznaniu, Warszawa 1982, s. 44.

S. 36/10/Zn, t. 1, Postanowienie o umorzeniu śledztwa OKŚZpNP w Poznaniu w sprawie zamordowania Jana Klaszczyńskiego w dniu 15.09.1939 r. w Murowanej Goślinie, pow. Oborniki, przez członków Selbstschutzu, 3 I 2011.

S. 77/10/Zn, t. 1-2, Akta główne prokuratora OKŚZpNP w Poznaniu w sprawie dokonanego w dniu 8 listopada 1939 roku w Murowanej Goślinie zabójstwa obywateli polskich: Stanisława Cieślika, Franciszka Karpińskiego, Kazimierza Kleinerta, Czesława Koniecznego, Władysława Ołdziejewskiego przez miejscowy Selbstchutz.

Wardzyńska M., Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce– Intelligenzaktion, Warszawa 2009, s. 115, 194.

Wichert W., Selbstschutz w Wielkopolsce (Selbstschutz Posen) [maszynopis oddany do druku] [w:] W cieniu Einsatzgruppen. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939–1940, red. I. Mazanowska, T. Ceran, M. Przegiętka, Warszawa 2021, s. 193-196.

Autor: dr Wojciech Wichert (IPN Szczecin)