Hekatomba na osi czasu

Data zbrodni:

• 16 października 1939 r. i 20 października 1939 r.

Miejsce zbrodni: zobacz na mapie

• leśna polana koło Karpna

Ofiary:

• 16 października 1939 r. zatrzymanych zostało 50 mieszkańców Lipusza. Wszystkich osadzono pod strażą w magazynie Banku Ludowego, gdzie utworzono posterunek policji. Ostatecznie rozstrzelano 17 Polaków: sekretarza Nadleśnictwa Lipusz Franciszeka Mazurowskiego, listonosza Walenty (Luchan) Góra, listonosza Franciszka Krefta, kolejarza Wincentego Szopińskiego, kolejarza Władysława Wiśniewskiego, kolejarza Jana Etmańskiego, kolejarza Michała Miszewskiego, kolejarza Augustyna Maszka, kolejarza Franciszka Turzyńskiego, kolejarza Franciszka Kiżewskiego, kolejarza Aleksandra Głomskiego, robotnika Wiktora Turzyńskiego, rolnika Roberta Kwandta, rolnika i oberżystę Józefa Strankowskiego, rolnika i handlarza bydła Klemensa Józefowskiego, młynarza Michała Lemka, młynarza Józefa Lemka. .

Sprawcy:

• W oddziałach aresztujących byli członkowie Selbstschutzu, SA, SS, żandarmi, junacy Niemieckiego Frontu Pracy. Wśród nich byli: żandarm Johannesa Hoffmann, SA-man i lokalny dowódca Selbstschutzu Ernst Sarrach, późniejszy sołtys Lipusza Bernhard Kropidłowski i Jan Renk. Świadkowie wskazują, że czynny udział w tej zbrodni brali następujący niemieccy obywatele Lipusza: rolnik Herbert Strauss; rzeźnik Ernest Harthun; sprzedawca bawełny Ernst Freiwaldt; właściciel tartaku Theodor Behrendt; kierownik miejscowego Selbstschutzu w Starym Grabowie Gustaw Wruck; krawiec Jan Czapiewski; Bernhard Kropidłowski; Jan Renk.

Okoliczności zbrodni:

Wczesnym rankiem 16 października Niemcy otoczyli Lipusz. Przy każdej drodze wyjazdowej ze wsi ustawiono uzbrojone patrole, nie pozwalające nikomu opuścić miejscowości. Tego samego dnia zatrzymanych w czteroosobowych kolumnach wyprowadzono w kierunku Karpna. Konwojem zajmowali się cywilni członkowie Selbstschutzu, junacy i żandarmi z Sarrachem na czele – w sumie 20–25 osób. Polakom rozdano łopaty i nakazano wykopać długi rów o głębokości około metra. Po krótkim czasie na miejsce przyjechał samochód osobowy z kilkoma umundurowanymi funkcjonariuszami, wśród których znajdował się Günther Modrow. Niemcy otoczyli teren i ustawili karabin maszynowy. Po naradzie na miejscu przygotowano drugą listę, na której znaleźli się głównie kolejarze. Z listy tej wyczytano 17 nazwisk. Wymienieni zostali przeszukani i ustawiono ich w dwuszeregu. Dwaj funkcjonariusze odprowadzili pozostałych zatrzymanych na odległość około 150–200 metrów do pobliskiego zagajnika i ustawili tak, aby nie widzieli oni wyczytanych i miejsca zbrodni. 20 października 1939 r. w tym samym miejscu rozstrzelano jeszcze dwie osoby.

Warte odnotowania:

Niektóre rodziny starały się o uwolnienie najbliższych: był to żona Tomasza Dunajskiego, Bronisława i żona Stanisława Trzebiatowskiego.

”Mowę pożegnalną” nad mogiła wygłosił Günther Modrow, stwierdzając, że akcja ta została przeprowadzona dla przestrogi i w odwecie za akt dywersyjny polegający na uszkodzeniu linii kolejowej na trasie Lipusz – Bytów (przepiłowanie pręta przy zwrotnicy). Kiedy skończył przemawiać, plunął na zwłoki, wsiadł do samochodu i odjechał wraz z obstawą.

Ocalałym kazano zakopać ciała i zakazano im wspominać o tym, co widzieli, pod groźbą śmierci. W listopadzie 1939 r. większość rodzin osób zamordowanych wysiedlono do Generalnego Gubernatorstwa.

Bibliografia:

Archiwum Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie

Archiwum Państwowe w Gdańsku

Bundesarchiv Berlin

K. Marchewicz, Martyrologia mieszkańców kościerskiego, „Pomerania” 1977, nr 4, cz. 1; nr 5, cz. 2.

M. Tomkiewicz, Zbrodnie Selbstschutzu na terenie powiatu kościerskiego na przykładzie zabójstw dokonanych w lesie Karpno koło Lipusza i Jaroszewach w październiku 1939 r., [w:] Zapomniani kaci Hitlera Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939-1940. Wybrane zagadnienia, Bydgoszcz-Gdańsk 2016 r., s. 98-111.

M. Lemańczyk, Lipusz. Przeszłość wsi w pamięci jej mieszkańców, Gdańsk 1989, s. 129–175.

Autor: Monika Tomkiewicz