Polska Hekatomba
Polska Hekatomba
Borowo, obóz dla internowanych – Zbrodnia pomorska 1939
Data zbrodni:
• obóz został utworzony między 15 a 20 września 1939 r. i istniał do lata 1940 r.
Miejsce zbrodni: zobacz na mapie
• usytuowany w Borowie (gm. Kartuzy, pow. Kartuzy, woj. pomorskie), ok. 500 m od jez. Karlikowskiego, na terenie byłego obozu Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego, nazywanego również „Stanicą Harcerską”, oraz zarekwirowanej posiadłości Franciszki Formelowej.
Ofiary:
• ok. 40 żołnierzy Wojska Polskiego pochodzenia żydowskiego, którzy w połowie października zostali rozstrzelani w pobliżu obozu;
• pod koniec października 1939 r. na terenie obozu stracono Stanisława Estkowskiego, naczelnika Urzędu Pocztowego w Kartuzach, oraz dziewięciu oficerów WP;
• nieznana liczba więźniów zamordowanych w okolicznych miejscach kaźni (las Kaliska i las Szady Buk).
Sprawcy:
• bezpośrednimi sprawcami byli niemieccy mieszkańcy powiatu kartuskiego i Wolnego Miasta Gdańska – bojówkarze inspektoratu V (Starogard/Preußisch Stargard) Volksdeutscher Selbstschutz Westpreussen, na czele z Herbertem Buschem, starostą i szefem NSDAP powiatu kartuskiego (Kreis Karthaus), policjanci z Einsatzkommando 16 pod komendą SS-Sturmbannführera Rudolfa Trögera oraz członkowie oddziału SS-Wachsturmbann Eimann kierowanego przez SS-Obersturmbannführera Kurta Eimanna. Decyzję o losie ofiar podejmowała wojskowa komenda obozu (jej członkowie wywodzili się z 207. Dywizji Piechoty Wehrmachtu) oraz komisja składająca się z funkcjonariuszy Abwehry (wywiadu i kontrwywiadu wojskowego).
Okoliczności zbrodni:
Obóz dla internowanych (Internierungslager) został utworzony 5 września 1939 r., w dniu w wkroczenia wojsk niemieckich do Kartuz. Przez początkowe 2–3 tygodnie był on ulokowany w barakach znajdujących się na ul. Przy Wodociągach w Kartuzach. Pierwszymi więźniami byli żołnierze Wojska Polskiego, funkcjonariusze straży granicznej oraz osoby cywilne – mieszkańcy powiatu kartuskiego. Między 15 a 20 września 1939 r. kartuski obóz został przeniesiony do odległego o 8 kilometrów Borowa, gdzie wykorzystano infrastrukturę przedwojennego obozu Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego oraz majątek Franciszki Formelowej. Funkcję komendanta pełnił oficer Wehrmachtu o nieustalonym nazwisku; strażnikami byli początkowo członkowie Arbeitsdienstu, a od końca września – żołnierze Wehrmachtu. Więźniami byli żołnierze WP (w tym ok. 40-osobowa grupa żołnierzy pochodzenia żydowskiego, osadzona w obozie na przełomie września i października), funkcjonariusze Policji Państwowej i SG, a także celnicy, kolejarze i pocztowcy. Przeciętny stan obozu wynosił 500–700 osób. Więźniowie pracowali w okolicznych niemieckich gospodarstwach i folwarkach. Oficerowie WP i funkcjonariusze SG byli przesłuchiwani przez komisję składającą się z wywiadowców Abwehry, którzy podejmowali decyzję o ich dalszym losie. Część przesłuchiwanych rozstrzeliwano na terenie obozu lub w okolicznych miejscach kaźni, przy czym ofiary utrzymywano do końca w przekonaniu, że jadą transportem do Stutthofu. Pozostałych sukcesywnie przekazywano do obozu w Nowym Porcie (Zivilgefangenenlager Neufahrwasser), a od lutego–marca 1940 r. – do Stutthofu. Nielicznych zwolniono do domów. Wiosną 1940 r. w obozie w Borowie pozostało ok. 50 jeńców wojennych, którzy pracowali przy budowie nowego obozu jenieckiego w pobliskim Dzierżążnie. Późnym latem 1940 r., kiedy do obozu w Dzierżążnie przywieziono pierwszych jeńców francuskich, obóz w Borowie przestał istnieć. Jego ostatni więźniowie zostali odesłani do innego obozu jenieckiego.
Warte odnotowania:
Zamordowani w połowie października 1939 r. żydowscy żołnierze WP, którzy trafili do obozu w Borowie, zostali pogrzebani w pobliskim lesie sosnowym. Po wojnie ekshumowano ich i pochowano w zbiorowej mogile, w miejscu masowych straceń las Kaliska.
Spośród osadzonych w Borowie cywilów w lesie Kaliska rozstrzelano kilkudziesięciu mieszkańców Kartuz. Wśród straconych w październiku i listopadzie 1939 r. byli: urzędnicy zarządu drogowego i urzędu skarbowego, urzędnicy pocztowi, policjant, dentystka, restaurator oraz nauczyciel Józef Witkowski. W tym samym miejscu zamordowano również mieszkańców wsi powiatu kartuskiego: Puzdrowa, Tuchlina, Stężycy (ksiądz Aleksander Gburek), Łyśniewa, Gowidlina, Somonina (leśniczy Józef Jankowski), Połęczyna, Sianowa, Kameli, Sławek, Janina, Goręczyna, Krowich Łąk (nauczyciel Jan Kankowski), Żukowa, Gliszcza (trzyosobowa rodzina Czerwionków), Lnisk, Klukowa, Kiełpina, Niestępowa i Sulmina.
Bibliografia:
Ciechanowski K., Obóz dla internowanych (Internierungslager) w Borowie koło Dzierżążna [w:] Stutthof. Hitlerowski obóz koncentracyjny, red. D. Steyer, Warszawa 1988.
Matynia J., Na szlakach walki i męczeństwa województwa gdańskiego 1939–1945, Gdańsk 1967.
Wardzyńska M., Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion, Warszawa 2009.
Autor:
Bartosz Januszewski