Hekatomba na osi czasu

Data zbrodni:

• 10, 15, 17 lub 18 października 1939 r., a także 26, 27 lub 28 października 1939 r.

Miejsce zbrodni: zobacz na mapie

• las w pobliżu majątku Birkenek (wsp. Brzezinki), ok. 10 km na północny wschód od Brodnicy (gm. Zbiczno, pow. Brodnica, woj. pomorskie).

Ofiary:

• 105 ofiar znanych z nazwiska – mieszkańców Ziemi Brodnickiej, reprezentujących różne profesje: nauczycieli, kupców, urzędników, kolejarzy, rolników, leśników, robotników, rzemieślników, ziemian. Wśród rozstrzelanych znalazł się również żołnierz WP z Brodnicy, funkcjonariusz PP z Brodnicy, dyrektor Banku Ludowego w Jabłonowie, wójt gminy Jabłonowo oraz sześć kobiet. W gronie zamordowanych było również kilkunastu brodnickich Żydów. Lista nie jest kompletna, według szacunków ofiar mogło być więcej (od 400 do nawet tysiąca).

Sprawcy:

• niemieccy mieszkańcy powiatu brodnickiego – miejscowi bojówkarze pod komendą pochodzącego z Jabłonowa (pow. Brodnica) b. oficera WP, SS-Untersturmführera Kurta Kortasa, podlegający strukturalnie pod inspektorat I Volksdeutscher Selbstschutz Westpreussen z siedzibą w Brodnicy (tzw. Willa Krasińskiego przy ul. Ogrodowej 23), którym od 1 października 1939 r. kierował SS-Hauptsturmführer Wilhelm Wardemann.

Okoliczności zbrodni:

Brodnica została zajęta przez Wehrmacht 7 września 1939 r. Pod koniec miesiąca w mieście, przemianowanym przez okupanta na Strasburg, zainstalowała się filia Einsatzkommando 16 – oddziału operacyjnego złożonego z gdańskich esesmanów dokonującego masowych egzekucji na przedstawicielach pomorskiej inteligencji. Równocześnie na przełomie września i października w willi przy ul. Ogrodowej 23 w Brodnicy („Willa Krasińskiego”) ulokowana została siedziba inspektoratu I Volksdeutscher Selbstschutz Westpreussen, obejmującego zasięgiem operacyjnym powiaty brodnicki, nowomiejski i rypiński. W pierwszej połowie października członkowie Selbstschutzu przystąpili do aresztowań Polaków. Byli to zarówno przedstawiciele lokalnych elit, jak i zwykli mieszkańcy, najczęściej rolnicy, którzy popadli w niełaskę swoich przedwojennych niemieckich sąsiadów. Podobnie jak w innych gminach i powiatach województwa, motywacją działania sprawców często była perspektywa wzbogacenia się kosztem ofiar, np. poprzez przejęcie ich majątków. Zatrzymanych osadzano w „Willi Krasińskiego”, a także w siedzibie brodnickiego Gestapo, w budynku klasztoru Franciszkanów oraz na terenie brodnickich koszar WP. Aresztowanych głodzono i bito. Część więźniów po intensywnym śledztwie osadzano w obozach koncentracyjnych (taki los spotkał m.in. dwóch brodnickich kapłanów, Mariusza Metlera i Alfonsa Szczepańskiego, których deportowano do Stutthofu). Pozostałych wywożono do lasu Birkenek nad jez. Bachotek (przed wojną był to teren majątku Niemca Kurta Höltzela, który zginął w czasie działań wojennych we wrześniu 1939 r.; masowe egzekucje miały być formą odwetu za jego śmierć). Skazańców transportowano do lasu ciężarówkami, gdzie byli natychmiast rozstrzeliwani nad rowami strzeleckimi, przygotowanymi przez WP w przededniu wojny. W celu zatarcia śladów zbrodni jesienią 1944 r. Niemcy nakazali ekshumować, a następnie spalić zwłoki ofiar.

Warte odnotowania:

Do pierwszych zbrodni na mieszkańcach Brodnicy dochodziło jeszcze we wrześniu 1939 r., w okresie administracji wojskowej miasta. Na terenie strzelnicy wojskowej żołnierze Wehrmachtu dokonali przynajmniej trzech egzekucji, których ofiarą padło nie mniej jak sześć osób (10 i 16 września, 18 października). Jesienią 1939 r. mieszkańców powiatu brodnickiego mordowano ponadto w siedzibie Selbstschutzu w Rypinie (tzw. Dom Kaźni) oraz w lasach skrwileńskich (pow. Rypin).

Bibliografia:

• Bojarska B., Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gdańskim (wrzesień–grudzień 1939). Poznań 1972.
• Siedem wieków miasta, red. J. Dygdała, Brodnica 1998.
• W cieniu Einsatzgruppen. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939–1940, red. I. Mazanowska, T. Ceran, M. Przegiętka, Warszawa 2021.
• Wardzyńska M., Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion, Warszawa 2009.
• Wiśniewski S., Polskie organizacje paramilitarne i dywersja pozafrontowa oraz niemiecka działalność dywersyjna na terenie powiatów: brodnickiego, lubawskiego i rypińskiego w latach 1920–1939 [w:] Historia dwudziestolecia międzywojennego. Materiały z XVI Ogólnopolskiego Zjazdu Historyków Studentów w Krakowie 16–20 kwietnia 2008, t. VIII, Kraków 2008.

Autor:

Bartosz Januszewski