Hekatomba na osi czasu

Data zbrodni:

• czerwiec 1941 r. w trakcie ewakuacji aresztu  

Miejsce zbrodni: zobacz na mapie 

• Areszt określany był również jako więzienie NKWD LSRR numer 3 położony przy ul. Ofiarnej 2 (Auku 2) w Wilnie.

Ofiary:

• Osadzeni tam byli przedstwiciele inteligencji polskiej, urzędnicy państwowi, działacze społeczni, leśnicy, osadnicy wojskowi oraz byli legioniści. Szczególnie gorliwie sowiecki aparat bezpieczeństwa interesował się ludźmi związanymi z przedwojennymi strukturami państwa polskiego, działaczami społecznymi i politycznymi. Przykładowo 25 września 1940 r. został aresztowany Stanisław Łutowicz, przedwojenny kapral w 85 pułku strzelców wileńskich i członek tajnej organizacji podziemnej. 

Sprawcy:

• Ochronę aresztu pełnił 251 pułk wojsk MGB garnizonu wileńskiego.

Okoliczności zbrodni: 

Po wyruszeniu kolumny ewakuacyjnej z aresztui w celach pozostawiono 275 osób. 24 czerwca 1941 r., po zajęciu Wilna przez Niemców, w piwnicach siedziby NKWD przy ul. Mickiewicza i areszcie przy ul. Ofiarnej dokonano wizji lokalnej. Ujawniono tam wówczas ciała 922 pomordowanych. Pod stosem trupów odnaleziono kilka osób, które przeżyły masakrę.

Warte odnotowania:

Pomieszczenie, w którym przeprowadzano „badanie” w areszcie przy Ofiarnej, stanowił duży, pusty pokój ze stołem i dwoma krzesłami. Przesłuchania trwały wiele godzin, w trakcie których kilkakrotnie zmieniali się śledczy. Bardzo często zadawane były te same pytania, o działalność patriotyczną i kontakty z organizacjami niepodległościowymi. W celu „złamania psychicznego” przesłuchiwano daną osobę co kilka dni zadając te same pytania.

W czasie przesłuchania więźniowie byli obrzucani obelgami, bici pałką gumową, kopani w głowę i nogi. Zdarzało się, że w czasie przesłuchania musieli siedzieć przez wiele godzin na nóżce odwróconego taboretu, lub stać w odległości pół metra twarzą zwróconą do ściany.

Według informacji naczelnika Zarządu Więziennictwa NKWD ZSRR z 10 czerwca 1941 r. w więzieniu numer 3 w Wilnie przetrzymywanych było 599 osób. Więźniowie zostali dowiezieni samochodami ciężarowymi na rampę kolejową. Następnie z rękoma związanymi do tyłu, na kolanach, po specjalnie przygotowanym podeście wchodzili do wagonów towarowych.

Ewakuację 225 osób z więzienia numer 3 przy ul. Ofiarnej rozpoczęto 23 czerwca. Nocą z 23/24 czerwca wypełnione więżniami pociągi ruszyły ze stacji w Wilnie (w okolicach Nowej Wilejki zostały ostrzelane. Ostatecznie 3 lipca 1941 r. do Gorkiego dotarł transport z zaledwie 609 więźniami.

Bibliografia:

Archiwum Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku 

Archiwum Akt Nowych 

Archiwum Wschodnie Warszawa 

Lietuvos Centrinis Valstybes Archyvas Vilnius

Lietuvos Ypatingasis Archyvas Vilnius  

M. Tomkiewicz, Zbrodnia w Ponarach 1941-1944, Warszawa 2008 

M. Tomkiewicz, Więzienia na Łukiszkach w Wilnie 1939-1953, Warszawa 2018. 

M. Bronowicki, Likwidacja więzień NKWD na Kresach Wschodnich, Kresowe Stanice, nr 4, 2011 (55), R. XV, s. 96-102

H. Walewska-Sobolewska, Droga przez czas, Gdynia 1998

„Lietuvos Raudonojo Kryžiaus žinios”, b.p

J.T. Gross, I. Grudzińska – Gross, W czterdziestym  ..., Warszawa, b.d.w

Autor: Monika Tomkiewicz