Hekatomba na osi czasu

Data zbrodni:

• lipiec 1941-czerwiec 1944 r. 

Miejsce zbrodni: zobacz na mapie 

• W wybudowanym w 1890 r. gmachu byłego Sądu Okręgowego i Grodzkiego w Wilnie na rogu ul. Ofiarnej 2 i Gedymina 36 w okresie okupacji niemieckiej swoje siedziby miały: areszty Sicherheitspolizei, Gestapo i Kripo. Łączna powierzchna użytkowa przeznaczona na cele wynosiła 882,85 m². Areszt jednorazowo mógł pomieścić 346 osób. Teoretycznie odpowiadało to normie 2,5 m² na osobę. W praktyce cele były przepełnione i nikt nie przestrzegał zaplanowanych standardów przetrzymywania osadzonych.

Ofiary:

• Głównie działacze organizacji niepodległościowych narodowości polskiej, żołnierze Armii Krajowej, Związku Wolnych Polaków. 

Sprawcy:

• W latach 1941 -1944 w areszcie przy ul. Ofiarnej 2 przetrzymywane były osoby, które zostały aresztowane przez cztery różne wydziały policji: niemiecką lub litewską policję bezpieczeństwa, tajną policję bezpieczeństwa i policję kryminalną. Nadzór wartowniczy nad celami położonego w podziemiach aresztu i karcerem sprawowali również dodatkowo członkowie wileńskiego Sonderkommando. Funkcję naczelnika aresztu pełnił prawdopodobnie Juozas Burneiko. Spośród innych dozorców aresztu znane są następujące nazwiska: Viktoras Cicėnas, Kostas Černius, Juozas Kasperaitis, Jonas Kalpokas, Jonas Krikštaponis, Pranskevičius, Antanas Raudonis, Česlovas Senka-Sinkevičius, Valentukevičius, Antanas Visockis. Począwszy od 1943 r., w pokojach przesłuchań przy ul. Ofiarnej śledztwa prowadzili również funkcjonariusze policji kryminalnej.

Okoliczności zbrodni: 

W pokojach przesłuchań zamęczony zostało wielu Polaków, których liczba jest niemozliwa do ustalenia. Jedną z takich osób była Zofia Dunin- Borkowska „Renata”, która była przesłuchiwana z krótkimi przerwami przez trzy kolejne dni. Po trzecim dniu według oficjalnej wersji, która ukazała się w notce prasowej w „Gońcu Codziennym” oraz w nekrologu, powiesiła się na szalu w swojej celi. Tłumaczenie to budzi wątpliwości, gdyż regulamin więzienny zabraniał więźniom posiadania takich rzeczy jak szal. Rodzinie zmarłej odmówiono wydania ciała w celu jego pochówku, zatem bardzo mało prawdopodobna jest wersja popełnienia samobójstwa, a znacznie bardziej wiarygodna zakatowania w trakcie przesłuchań. Po śmierci została odznaczona dwukrotnie krzyżem orderu wojennego Virtuti Militari. Pierwszy raz w dniu 14 VII 1944 r. rozkazem ppłk Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka” w Wołkorabiszkach odznaczono ją krzyżem V klasy i drugi raz w dniu 26 III 1967 r. krzyżem srebrnym. FGEZ, Wojenna Służba Kobiet w Kraju, AK Okręg Wileński. Podobnie mogła zakończyć życie członkini wileńskiej grupy kurierskiej garnizonu AK „Kozy” Anna Mahrburg „Hania”, „Anetka, która w czasie kilkudniowych przesłuchań w gmachu aresztu była okrutnie torturowana i w obawie, iż nie wytrzyma kolejnego dnia przesłuchań, w chwili gdy funkcjonariusz opuścił pokój, wyskoczyła z okna trzeciego piętra. W trakcie upadku złamała sobie nogę w biodrze i została przewieziona do szpitala św. Jakuba w Wilnie.

Warte odnotowania:

Pokoje przesłuchań znajdowały się na trzecim piętrze budynku do którego prowadziła klatka schodowa ogrodzona siatką.

W wielu celach przetrzymywane tam osoby „ryły” na ścianach lub pisały ołówkami, kredkami adnotacje o swoim losie m.in.: „Niech żyje Polska” i „Wywożą nas na Ponary”. Adnotacje te eksponowane są do dnia dzisiejszego w znajdującym się w tamtym miejscu Muzeum Ofiar Ludobójstwa (The Museum of Genocide Vivtimis).

Bibliografia:

Archiwum Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku 

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu 

Archiwum Wschodnie Warszawa 

Lietuvos Centrinis Valstybes Archyvas Vilnius

Lietuvos Ypatingasis Archyvas Vilnius  

M. Tomkiewicz, Zbrodnia w Ponarach 1941-1944, Warszawa 2008 

M. Tomkiewicz, Więzienia na Łukiszkach w Wilnie 1939-1953, Warszawa 2018. 

S. Zawistowski, Na Saratowskim szlaku, Wspomnienia z czasów wojny i obozów sowieckich (1939-1948), Gdańsk 2010

Autor: Monika Tomkiewicz