Varia

Data zbrodni:

• 1944-1947

 

Miejsce zbrodni: 

• Więzienie usytuowane było w pomieszczeniach piwnicznych budynku Aparatu Centralnego NKGB LSRR przy ul. Giedymina 40 (dawny areszt przy ul. Ofiarnej). W kwietniu 1946 r. w 58 celach o łącznej powierzchni 883 m² osadzonych było 451 osób, pomimo, iż określony w 1944 r. limit więzienia wynosił 200 osadzonych.

 

Ofiary:

• Często kierowani byli tam młodzi partyzanci pochodzący z polskich bądź białoruskich wsi. Wielu takich jak Henryk Sobolewski aresztowano za przynależność w okresie niemieckiej okupacji do „białopolskiej bandy” i walkę w strukturach Okręgu Wileńskiego AK przeciwko partyzantom radzieckim oraz posiadanie broni. Innym, jak choćby Edward Tomkiewicz zarzucano dywersję i „podejrzenie o przynależność do kontrrewolucyjnej polskiej nacjonalistycznej organizacji powstańczej.
  
  Osoby rozstrzelane w celi śmierci w latach 1944-1947 i pogrzebane w folwarku Tuskulanum były narodowości litewskiej – 559 osób, polskiej – 56 osób, rosyjskiej – 56 osób, niemieckiej – 38 osób, białoruskiej 32 osoby, łotewskiej 18 osób. 

 

Sprawcy: 

• W więzieniu wewnętrznym MGB LSRR funkcje nadzorcze sprawowało 17 strażników dyżurujących na 4 zmiany. Szybko jednak planowano zwiększenie etatów o kolejnych 14. W marcu 1947 r. w więzieniu tym zatrudnionych było 50 osób. Do ochrony zewnętrznej gmachu wykorzystywano funkcjonariuszy milicji MWD LSRR. Od 1 sierpnia 1944 r. funkcję naczelnika sprawował Wasyli Dołgirew, a od kwietnia 1946 r. Borys Prikazczikow. Przesłuchującymi byli głównie oficerowie Wydziału Śledczego MGB LSRR, Wydziału II Miasta Wilna (wydział kontrwywiadu przeciwko Polakom) oraz grupy filtracyjnej. Do grona przesłuchujący należeli kapitan Szczerbakow i lejtnant Prudnikow.

 

Okoliczności zbrodni: 

W latach 1944-1947 w więzieniu przy ul. Giedymina 40 w Wilnie wykonywane były wyroki śmierci poprzez rozstrzelanie. Pierwsza udokumentowana egzekucja przeprowadzona została 28 września 1944 r., ostatnia natomiast 16 kwietnia 1947 r. W ciągu dwóch i pół roku w specjalnie przygotowanej celi wykonano 54 egzekucje (w 1944 -5; w 1945 – 23; 1946 – 20 i 1947 – 6). Ponadto 7 osób skazanych na śmierć, oczekujących na wykonanie kary w więzieniu na Łukiszkach, zmarło nie doczekawszy wykonania wyroku. W większości przypadków wykonywano egzekucje zbiorowe, w których przed plutonem stawało kolejno kilka lub nawet kilkanaście osób przywożonych na egzekucje z terytorium całej Litwy. W 1944 r. w 5 egzekucjach rozstrzelano 45 osób, w 1945 r. w 23 aż 479 osób, w roku 1946 wykonano wyroki wobec 185 osób, a w 1947 wobec 58 skazańców. Egzekucje przeprowadzano wyłącznie w nocy. W ostatnią drogę skazańców wyprowadzali dozorcy więzienni, a w sporadycznych przypadkach sam naczelnik więzienia. W celu uniknięcia ataków paniki eskortowanych celowo wprowadzano w błąd. Informowano ich przykładowo iż prowadzeni są przed komisję, która będzie rozpatrywała ich podanie o ułaskawienie. „Komora śmierci” znajdowała się w specjalnie przystosowanej piwnicy, umiejscowionej pod kuchnią więzienną. Jedna ze ścian obita była deskami, żeby kula nie mogła się odbić. W pomieszczeniu tym dodatkowo znajdował się kran z wodą, a w podłodze była wmontowana kratka ściekowa. Skazaniec prowadzony był przez dwóch funkcjonariuszy więziennych do pierwszej części piwnicy, gdzie przy stole siedziała rzekoma komisja złożona z dwóch lub trzech osób. W skład owej komisji obowiązkowo wchodził Naczelnik Wydziału „A” NKGB – MGB i specjalny przedstawiciel prokuratury. Do dnia dzisiejszego udało się ustalić jedynie dwa nazwiska bezpośrednich oprawców, byłych naczelników więzienia, Wasylija Dołgirewa i Borysa Prikazczikowa. Więzień przechodził do sąsiedniej celi, w której czekali  ukryci za drzwiami oprawcy uzbrojeni w pistolety. W momencie, gdy skazany wchodził i funkcjonariusz więzienny zamykał za nim drzwi, jeden z członków plutonu egzekucyjnego szturchał go, aby zwrócić na siebie uwagę. Czasami nawet uderzał w głowę aby ogłuszyć. Drugi strażnik natomiast w tym samym czasie strzelał w tył głowy lub ciemię. W przypadku pojawiających się wątpliwości, czy strzał był celny, oprawcy często strzelali drugi raz. Zakrwawiona podłoga i ubranie plutonu egzekucyjnego natychmiast były zmywane wodą. Ciała zabitych układano w drewnianej dużej szafie z szerokimi drzwiami, która stała w rogu celi. W komodzie tej mieściły się ciała od 5 do 6 ofiar. W nocy były przewożone do folwarku Tuskulanum i tam grzebane. 

 

Warte odnotowania:

Cele były nieogrzewane i bardzo skąpo oświetlane. Dodatkowo większość okien była wybita, co skutkowało niesamowitym zimnem panującym w chłodne miesiące. 

Przesłuchania prowadzono głównie w godzinach nocnych. Podobnie jak na Łukiszkach strażnik wywoływał nazwiska więźniów na daną literę alfabetu.

Do metody budzącej szczególny postrach wśród więźniów, czyli doprowadzenia do specjalnego pokoju tortur. Miejsce to można obecnie zobaczyć w Muzeum Ofiar Ludobójstwa w Wilnie, gdzie znajduje się wyeksponowana cela stanowiąca pomieszczenie wyłożone kaflami, z wygłuszonymi drzwiami i podwieszonym na haku pod sufitem czarnym kombinezonem.

Folwark Tuskulanum powstał w XVI w. i przez trzy wieki był posiadlością królewską. W 1940 r. został przejęty w zarząd komisaryczny NKWD i mieszkał w nim minister Juozas Bartasiunas, dlatego majątek ten nazywany był „willą Barasiuniasa”. W pobliżu znajdował się poligon i stacjonował garnizon armii sowieckiej. 

 

Bibliografia:

Archiwum Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku 

Archiwum Wschodnie Warszawa

Lietuvos Centrinis Valstybes Archyvas Vilnius

Lietuvos Ypatingasis Archyvas Vilnius  

M. Tomkiewicz, Zbrodnia w Ponarach 1941-1944, Warszawa 2008 

M. Tomkiewicz, Więzienia na Łukiszkach w Wilnie 1939-1953, Warszawa 2018. 

J. Cywińska, W okupowanym Wilnie, Warszawa 1997

S. Zawistowski, Na Saratowskim szlaku, Wspomnienia z czasów wojny i obozów sowieckich (1939-1948), Gdańsk 2010

S. Vaitiekus, Tuskulènai egzekuciju aukos Ir budeliai (1944-1947), Vilnius 2002. 

 A. Bubnys, Izolator śledczy KGB LSRR w Wilnie w latach 1954-1991 [w:] Sowiecki system obozów i więzień. Przykład wybranych państw, red. J. Bednarek, Łódź 2013. 

 

Autor:  Monika Tomkiewicz