Hekatomba na osi czasu

Miejsce zbrodni: zobacz na mapie

• warszawska dzielnica Wola, zwłaszcza różne lokalizacje przy ulicach: Wolska, Okopowa i Górczewska
   

 

Data zbrodni:

• 1 sierpnia 1944 r. – 23 września 1944 r. (szczyt działań zbrodniczych 5–7 sierpnia)
   

 

Ofiary:

• szacunki wskazują na liczbę między 15 a 65 tys. ofiar
   

 

Sprawcy:

• SS-Obergruppenführer Erich von dem Bach-Zelewski, dowódca sił wyznaczonych do stłumienia Powstania Warszawskiego, zniszczenia miasta i zabicia mieszkańców Warszawy.
  improwizowana grupa policyjna z Kraju Warty, dowodzone przez SS-Gruppenführera Heinricha Friedricha Reinefartha.
  36 Dywizja Grenadierów SS „Dirlewanger”, dowodzona przez SS-Oberführera Oskara Dirlewangera.
  1. Dywizja Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring”.
  Brygada Szturmowa SS RONA (Rosyjskiej Wyzwoleńczej Armii Ludowej) dowodzona przez SS-Brigadeführera Bronisława Kaminskiego; złożona głównie z Rosjan i Białorusinów.
  azerski batalion z Oddziału Specjalnego „Bergman” oraz I/111 Azerbejdżański Batalion Polowy „Dönmec”.
   

 

Okoliczności zbrodni: 

Rzeź Woli była bezpośrednią realizacją rozkazu Adolfa Hitlera, nakazującego zburzenie Warszawy i wymordowanie wszystkich jej mieszkańców. Według relacji SS-Obergruppenführera Ericha von dem Bach-Zelewskiego, dowódcy sił wyznaczonych do stłumienia Powstania Warszawskiego, rozkaz brzmiał: „każdego mieszkańca należy zabić, nie wolno brać żadnych jeńców. Warszawa ma być zrównana z ziemią i w ten sposób ma być stworzony zastraszający przykład dla całej Europy”. W pierwszych dniach powstania zbrodnie nie miały charakteru działań systematycznych, ale były raczej doraźnymi akcjami odwetowymi ze względu na wybuch Powstania Warszawskiego. Mordowano głównie żołnierzy AK oraz przypadkowych cywili-mieszkańców Woli. Między 1 a 4 sierpnia żołnierze 1. Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring” zamordowali ok. 400 wziętych do niewoli powstańców, w tym rannych. Prócz mordów dopuszczano się gwałtów, grabieży i podpaleń. 2 sierpnia żołnierze oddziału „Hermann Göring” użyli w charakterze „żywych tarcz” 50 Polaków jako osłony dla niemieckich czołgów nacierających na pozycje powstańców w rejonie ul. Okopowej.

Masowa eksterminacja ludności cywilnej rozpoczęła się 5 sierpnia; dzień ten zapamiętany jest jako „czarna sobota”. Tego dnia największe egzekucje miały miejsce m.in. w rejonie ulicy Górczewskiej i Moczydła, w fabryce „Ursus” i Fabryce Obić i Papierów Kolorowych Józefa Franaszka przy ul. Wolskiej, w zajezdni tramwajowej przy ul. Młynarskiej oraz Parku Sowińskim. 5 sierpnia 1944 Niemcy wymordowali personel i pacjentów Szpitala Wolskiego oraz Szpitala św. Łazarza, a dzień później także Szpitala Dziecięcego Karola i Marii. 6 i 7 sierpnia masowe egzekucje miały miejsce  m.in. w fabryce Kirchmajera i Marczewskiego przy ul. Wolskiej i w Halach Mirowskich. 

Po 8 sierpnia dynamika działań eksterminacyjnych zmniejszyła się. 12 sierpnia SS-Obergruppenführer Erich von dem Bach-Zelewski wydał zakaz mordowania polskich mężczyzn-cywilów. Zbiegło się to z akcją systematycznego wysiedlania polskiej ludności cywilnej. W praktyce jednak egzekucje trwały dalej.

 

 

Warte odnotowania:

Podczas Rzezi Woli Niemcy zniszczyli ok. 81% zabudowy mieszkalnej Woli.

Oddział SS-Sonderkomanndo „Dirlewanger” był odpowiedzialny także za zbrodnie towarzyszące pacyfikacjom około dwustu białoruskich wsi przeprowadzonych w latach 1942-1944 oraz masakry podczas tłumienia powstania narodowego na Słowacji.

Żaden ze sprawców rzezi Woli nie został po wojnie pociągnięty do odpowiedzialności karnej. Heinrich Friedrich Reinefarth w latach 1951–1967 pełnił funkcję burmistrza miasta Westerland, by później aż do śmierci w 1979 r. wykonywać zawód adwokata.

 

 

Źródła:

Davies N., Powstanie ’44, Kraków 2006.

Gursztyn P., Rzeź Woli. Zbrodnia nierozliczona, Warszawa 2014.

Kuklińska S., Oskar Dirlewanger. SS-Sonderkommando Dirlewanger, Warszawa 2021, s. 177-239.

Motyl M., S. Rutkowski, Powstanie Warszawskie – rejestr miejsc i faktów zbrodni, Warszawa 1994.

Przygoński A. Powstanie warszawskie w sierpniu 1944 r., t. I -II, Warszawa 1980.

Sawicki T., Rozkaz zdławić powstanie. Niemcy i ich sojusznicy w walce z powstaniem warszawskim, wyd. 3, Warszawa 2013.

https://zapisyterroru.pl/dlibra/collpubs?startstr=_all&dirids=6&action=SimpleSearchAction&type=-6&p=0&q=* (zbiór relacji świadków Rzezi Woli w repozytorium „Zapisy terroru”)

https://rzezwoli.pl/ (portal poświęcony Rzezi Woli)

 

Autor: Daniel Wicenty/IPN Gdańsk