Hekatomba na osi czasu

Data zbrodni:

• wrzesień – grudzień 1939 r. 

Miejsce zbrodni: zobacz na mapie

• majątek Radzim w powiecie sępoleńskim, w którym utworzony został prowizoryczny obóz

Ofiary:

• księża katoliccy, nauczyciele, urzędnicy, rzemieślnicy, pracownicy służb mundurowych, rolnicy, robotnicy oraz żołnierze powracający z wojny, działacze polskich organizacji, w tym Polskiego Związku Zachodniego, miejscowi Żydzi. Z powodu braku niemieckiej dokumentacji nie jest znana liczba więźniów przetrzymywanych w obozie. Wszelkie dane opierają się wyłącznie na domniemaniu świadków. Podobnie wygląda sprawa skali zbrodni. W 1947 r. w Radzimiu ekshumowano 109 osób. Na pewno nie jest to całkowita liczba ofiar.

Sprawcy:

• członkowie paramilitarnej organizacji Selbstschutz Westpreussen – niemieccy mieszkańcy miast Kamień i Sępólno dowodzeni przez funkcjonariuszy SS, skierowanych na te tereny z Rzeszy oraz wywodzących się spośród przedstawicieli lokalnej mniejszości niemieckiej. Komendantem obozu w Radzimiu został mieszkaniec Kamienia, przedwojenny działacz jednej z niemieckich partii politycznych, Werner Erich Sorgatz. Na jego zastępcę powołano pochodzącego z Sępólna Richarda Ericha Kemnitza. 
  Śledztwo w sprawie zbrodni w Radzimiu prowadziła prokuratura w Dortmundzie. Przed Sądem Krajowym w Münster stanęli Werner Sorgatz oraz Richard Kemnitz. Obaj zostali uznani winnymi współudziału na zbrodniach na polskiej ludności cywilnej i skazani odpowiednio na 33 i 42 miesiące więzienia. Jedyną osobą skazaną w Polsce po wojnie w związku ze sprawą obozów w Radzimiu i Komierowie był Emil Daas. Sąd Okręgowy w Chojnicach na sesji wyjazdowej w Sępólnie dnia 30 czerwca 1947 r. skazał byłego strażnika na śmierć. Materiały obciążające załogę obozu w Radzimiu zbierała Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Bydgoszczy. Relacje świadków zostały potem wykorzystane przez niemieckie sądy w Mannheim i w Münster. Umorzeniem zakończyło się śledztwo w sprawie zbrodni popełnionych w Radzimiu prowadzone przez Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku. 

Okoliczności zbrodni:

obóz utworzono na terenie majątku, który przed wojną należał do polskiej rodziny Seydów. Więźniów przetrzymywanych w radzimskim obozie rozstrzeliwano w parku wokół pałacu, w piwnicach lub wyprowadzano poza teren majątku. Znaczna ich część zginęła w miejscu masowych egzekucji w Rudzkim Moście koło Tucholi. Około 25 października część więźniów z Radzimia została skierowana do Komierowa pod dowództwem Kemnitza, który został tamtejszym komendantem. Przebywali tam cztery tygodnie. Również w Komierowie odbywały się pojedyncze egzekucje.  

Warte odnotowania:

Majątek Radzim w 1923 r. został zakupiony przez małżeństwo Stefanię i Zygmunta Seydów. Zygmunt Seyda był z wykształcenia prawnikiem i ekonomistą. Na terenie zaboru pruskiego kierował licznymi organizacjami polskimi, organizował antypruskie wiece i strajki, prowadził działalność wydawniczą. Zasłynął też jako obrońca w wielu procesach politycznych. Dwukrotnie wybrany do sejmu pruskiego. Uczestnik I wojny światowej. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wybrany do Sejmu Ustawodawczego. Zasłynął jako pełnomocnik polskiego rządu, który podpisywał „Umowę o wycofaniu wojsk z odstąpionych obszarów i oddania zarządu cywilnego nad Pomorzem stronie polskiej”. Seyda brał udział w opracowywaniu konstytucji marcowej 1921 r. Aktywnie działał w zakresie organizacji sądownictwa polskiego na terenie Wielkopolski i Pomorza. Wchodził w skład polskiej delegacji, która pertraktowała z Niemcami w sprawach Górnego Śląska. Zmarł w 1925 r. Jego żona, Stefania sama zarządzała bardzo dużym majątkiem, gdzie zatrudniała wielu mieszkańców pobliskich miejscowości. Wielokrotnie uczestniczyła w manifestacjach patriotycznych i świętach narodowych. W okresie poprzedzającym wojnę w jej majątku spotykały się różne środowiska patriotyczne. Należała do Polskiego Związku Zachodniego. Stefania Seyda i jej młodszy syn Krzysztof byli ofiarami zbrodni popełnionej w Radzimiu. 

Źródła:

Bojarska B., Obozy zniszczenia na terenie powiatu sępoleńskiego w pierwszych miesiącach okupacji hitlerowskiej, „Przegląd Zachodni” 1965, t. 1, s. 123–134.  

Jastrzębski W., Powiat sępoleński w latach 1939 –1945 (okupacja niemiecka) [w:] Powiat sępoleński 1920 – 2020, red. L. Skaza, Sępólno Krajeńskie 2020, s. 109–162.  

„Przystanek Radzim”, red. A. Atamański, Sępólno Krajeńskie – Kamień Krajeński, 2013.

Autor: dr Izabela Mazanowska