Polska Hekatomba
Polska Hekatomba
Początki. Dachau jako obóz wzorcowy
Obozy dla przeciwników reżimu nazistowskiego zaczęły powstawać w pierwszych miesiącach po objęciu urzędu kanclerskiego przez Adolfa Hitlera (30 stycznia 1933 r.). Dekret prezydenta Rzeszy Paula von Hindenburga z 28 lutego tego roku o „ochronie państwa i narodu” sankcjonował możliwość aresztowania bez postawienia zarzutów karnych i na czas nieokreślony wszystkich tych, których władza uznawała za „wrogów państwa i narodu niemieckiego”. W praktyce naziści do przeciwników rodzącej się dyktatury zaliczyli niemal wszystkich: od komunistów, socjalistów, demokratów, pacyfistów, przez katolików i protestantów (w tym również duchownych), Żydów, Świadków Jehowy, członków innych ugrupowań i sekt religijnych, po homoseksualistów, osoby aspołeczne, uchylające się od pracy i pospolitych przestępców. Pierwszych więźniów osadzano w zakładach karnych, te jednak szybko przepełniały się. By ten problem rozwiązać, 22 marca 1933 r. z rozkazu szefa SS i prezydenta bawarskiej policji Heinricha Himmlera w podmonachijskiej miejscowości Dachau powstał pierwszy obóz koncentracyjny. Był to obóz wzorcowy (Musterlager) dla wszystkich kolejnych hitlerowskich kacetów (od: Konzentrationslager, w skrócie: KL lub KZ) tworzonych w Rzeszy, a po 1938 r. – również na terenach anektowanych i okupowanych. Drugi komendant Dachau, Theodor Eicke, od 1934 r. Inspektor Obozów Koncentracyjnych, położył fundamenty pod powstający w Niemczech system obozów jako narzędzia państwowego terroru. Opracowane i wdrożone przez niego w Dachau zasady funkcjonowania kacetów (organizacja, struktura administracyjna, regulamin, system kar oraz metody eksploatacji więźniów, formy szkolenia wartowników w duchu pogardy i nienawiści do osadzonych) przyjęły się szybko w innych hitlerowskich lagrach. Jak mówił sam Eicke, „jakiekolwiek współczucie dla wrogów państwa jest niegodne członka SS. […]. Nie darmo noszą trupią główkę […]. Są oni jedynymi żołnierzami, którzy również w czasie pokoju mają dniem i nocą stać w obliczu nieprzyjaciela za drutami”.
Funkcje i przeznaczenie. Kategorie więźniów
Podstawowym celem systemu obozów koncentracyjnych było odizolowanie od reszty społeczeństwa tych obywateli niemieckich, którzy nie akceptowali rządów NSDAP, a których nazistowska propaganda oskarżała o „działanie na szkodę państwa i narodu”. Z tego względu 14 października 1933 r. wydano rozporządzenie, na mocy którego osoby aresztowane z powodów politycznych miały trafiać do kacetów. Do końca 1933 r. więźniowie polityczni, oznaczani na pasiakach czerwonym trójkątem (tzw. winklem) byli podstawową kategorią więźniów obozów. Niedługo później, bo już 24 listopada tego roku na podstawie ustawy „o niebezpiecznych przestępcach z nawyku”, która wprowadzała pojęcie „uwięzienia zapobiegawczego” (Sicherheitsverwahrung), do kacetów zaczęto kierować także recydywistów (zielony winkiel). Przepis ten obejmował również tych, którzy już wcześniej odbyli karę więzienia. Trzecią kategorią więźniów byli tzw. aspołeczni (Asoziale), oznaczani czarnym trójkątem, do których zaliczono włóczęgów, alkoholików, prostytutki, umysłowo chorych i homoseksualistów (ci ostatni mieli naszyte różowe trójkąty). Od 1935 r. w obozach zaczęto osadzać Świadków Jehowy (winkiel fioletowy). Po tzw. nocy kryształowej (1938) do kacetów zaczęto masowo deportować niemieckich Żydów (do winkla określonej kategorii dołączano żółty trójkąt w przeciwnym kierunku, co razem tworzyło kształt gwiazdy Dawida). Więźniów osadzano w lagrze nie w związku ze złamaniem prawa, lecz w wyniku nakazu uwięzienia prewencyjnego (często bezterminowego), określanego „aresztem ochronnym” (Schutzhaft). O zastosowaniu takiej sankcji od 1936 r. decydować mógł wyłącznie urząd Tajnej Policji Państwowej (Geheime Staatspolizei, w skrócie: Gestapo). Nakaz aresztowania był zazwyczaj sformułowany ogólnikowo; tysiące więźniów nigdy nie dowiedziało się, jaka była przyczyna uwięzienia. Więzień był nie tylko pozbawiany wolności osobistej, ale stawał się także osobą wyjętą spod prawa. Osadzony był dodatkowo odzierany ze swojej godności i indywidualności, pozbawiano go nazwiska, które odtąd zastępował numer obozowy.
Istotą funkcjonowania kacetów była przymusowa i niewolnicza eksploatacja więźniów. Ciężki charakter podejmowanych prac (roboty budowlane, osuszanie bagien, prace wydobywcze w kopalniach i kamieniołomach) w połączeniu z biciem, znęcaniem się i powszechnym terrorem ze strony strażników oraz głodowymi racjami żywnościowymi, sprawiał, że miała ona służyć ich stopniowej eksterminacji. Dodatkową udręką dla osadzonych było oddanie czołowych funkcji więźniarskich w ręce więźniów aspołecznych i kryminalnych. Zabieg ten służył rozbiciu solidarności więźniarskiej oraz wzmożeniu terroru. W praktyce hitlerowska zasada wychowania poprzez pracę oznaczała „wyniszczenie przez pracę” (Vernichtung durch Arbeit), zaś wypisywane na bramach obozów hasło „praca czyni wolnym” (Arbeit macht Frei) stawało się pustym frazesem.
Rozwój sieci obozów do 1939 roku. Inspektorat Obozów Koncentracyjnych
Pod koniec 1933 r. istniało w Rzeszy ponad 50 obozów koncentracyjnych i ochronnych (Konzentrations- u. Schutzhaftlager). Były to w większości tzw. dzikie obozy, tworzone często z pominięciem procedur prawno-administracyjnych, by choć częściowo rozładować przepełnione więzienia (np. KZ-Dürrgoy na przedmieściach Wrocławia, KZ-Quendau pod Królewcem). Zaledwie dwa z nich – Dachau i Columbia-Haus w Berlinie – podlegały SS, administrowanie pozostałych pozostawało w gestii SA i Gestapo. Z początkiem 1934 r. większość dzikich obozów została zlikwidowana, pozostałe – włączone w struktury Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych (Inspektion der Konzentrationslager, IKL). Był to działający od lipca 1934 r. przy sztabie Reichsführera SS organ administrujący niemieckimi obozami koncentracyjnymi w Rzeszy, a później również w krajach okupowanych. Pierwszym inspektorem obozów koncentracyjnych i szefem utworzonych w 1936 r. jednostek strażników obozowych „SS-Trupie Główki” (Inspekteur der Konzentrationslager und Führer der SS-Totenkopfverbände) został wspomniany Eicke, do czerwca 1934 r. komendant KL Dachau. Latem tego roku, w następstwie tzw. nocy długich noży SS przejęła kierownictwo nad obozami prowadzonymi przez SA. Od czasu mianowania Himmlera szefem niemieckiej policji (1936), jedynym dysponentem obozów koncentracyjnych było SS. IKL, którego siedzibą od 1938 r. był podberliński Oranienburg, wchodził w skład Głównego Urzędu SS (SS-Hauptamt). W przededniu wybuchu II wojny światowej funkcjonowało na terenie Rzeszy sześć głównych obozów państwowych (koncentracyjnych): Dachau (od 1933), Sachsenhausen (od 1936, w miejsce obozu Oranienburg, stąd pełna nazwa Sachsenhausen-Oranienburg), Buchenwald (od 1937), Mauthausen (od 1938, na terenie anektowanej Austrii), Flossenbürg (od 1938) oraz Ravensbrück (z przeznaczeniem dla kobiet, od wiosny 1939). Każdy z lagrów macierzystych (Stammlager) posiadał swoje filie, zwane podobozami (Auβenlager, Nebenlager) oraz komanda zewnętrzne (Auβenkommando).
Do 1939 r. obozy służyły głównie jako miejsce odosobnienia i reedukacji, znacznie rzadziej zaś – eksterminacji. Zabójstwa więźniów ze strony strażników SS zdarzały się już jednak w pierwszym okresie funkcjonowania kacetów (1933–1937), a od 1938 r. przybrały na sile, głównie w stosunku do Żydów. Tylko w listopadzie 1938 r. w następstwie nocy kryształowej deportowano do lagrów ok. 20 tys. Żydów niemieckich. Znaczna część z nich poniosła śmierć. Szacuje się, że do momentu agresji na Polskę przez niemieckie obozy przeszło ok. 165–170 tys. więźniów – obywateli niemieckich (w tym przedstawicieli Polonii w Rzeszy), a po Anschlussie Austrii, aneksji Sudetów i rozbiorze Czechosłowacji również Austriaków i Czechów. Dziś trudno oszacować, jaki odsetek z nich został zamordowany.
Nowe funkcje po wybuchu II wojny światowej. Obozy niemieckie na terenach podbitych
20 września 1939 r. szef Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa SS (Sicherheitspolizei und Sicherheitsdienst, w skrócie: Sipo u. SD) Reinhard Heydrich wydał okólnik, w którym nakazał bezwzględne tępienie wszelkich aktów sabotażu na zapleczu frontu, nakazując eliminację „wrogich elementów”, jako miejsce straceń wskazując m.in. teren obozów koncentracyjnych. Te zbrodnicze operacje w nomenklaturze niemieckiej były określane mianem „specjalnego traktowania” (Sonderbehandlung). Miesiąc później Himmler nakazał, aby wszystkie osoby sprzeciwiające się niemieckich porządkom na okupowanych ziemiach były deportowane do kacetów. W tym celu jeszcze w przededniu agresji na Polskę wzmocniono obsadę załóg SS-Tottenkopfverbände. Ich dowódcą został Eicke, zaś na stanowisku Inspektora Obozów Koncentracyjnych zastąpił go w listopadzie 1939 r. Richard Glücks.
Agresja na Polskę stanowi punkt zwrotny w dziejach niemieckich obozów. Przede wszystkim zmieniło się ich przeznaczenie: dotychczasowe miejsca izolacji stały się teraz podstawowym narzędziem terroru wobec podbitych narodów, niewolniczej eksploatacji więźniów (eksterminacja pośrednia) oraz zorganizowanego ludobójstwa (eksterminacja bezpośrednia). Obok dotychczasowych wrogów reżimu pojawiły się nowe kategorie więźniów, w propagandzie nazistowskiej nazywanych „niepotrzebnymi zjadaczami”, „niewartymi życia” (chorzy psychicznie i niepełnosprawni), „elementami niepełnowartościowymi rasowo” oraz „podludźmi” (Słowianie, a od rozpoczęcia programu „ostatecznego rozwiązania” również Żydzi i Cyganie). Wobec tych właśnie grup w miejsce dotychczasowej reedukacji zaczęto stosować procedurę fizycznej likwidacji.
Nazistowskie kacety stały się laboratoriami doskonalenia metod eksterminacji bezpośredniej, do których oprócz masowych egzekucji doszły uśmiercanie zastrzykami z trucizną (tzw. szpilowanie), a od napaści na ZSRS – również gazowanie (jesienią 1941 r. w Auschwitz przeprowadzono pierwszą doświadczalną próbę gazowania przy pomocy preparatu „Cyklon B” na wybranej grupie więźniów polskich i jeńców sowieckich). W obozach lekarze SS przeprowadzali różne zbrodnicze eksperymenty pseudomedyczne.
Od lat 1939–1940 do obozów zaczęli napływać obywatele wielu podbitych państw europejskich. Największe nowe kacety zbudowano w pierwszym okresie wojny (1939–1941). Było ich łącznie dziewięć: zarówno w „starej Rzeszy” – Neuengamme (od 1938 jako filia KL Sachsenhausen, od 1940 – samodzielny), Gross-Rosen (1940), Niederhagen (1941), na terenie Francji – Natzweiler-Struthof (1941), Wolnego Miasta Gdańska – Stutthof (1939), przede wszystkim jednak w okupowanej Polsce – Posen (1939), Auschwitz (1940), Lublin (1941) i Janowska-Lemberg (1941). Łącznie te 15 lagrów (9 w Rzeszy i 6 na ziemiach okupowanych) tworzyło zasadniczy trzon systemu kacetów podległych SS i administrowanych przez IKL. Kolejne dziewięć obozów głównych (koncentracyjnych), powstało w latach 1942–1944: Herzogenbusch (1942) w Holandii, Plaszow (1942) i Warschau (1943) w Polsce, Mittelbau-Dora (1943) i Bergen-Belsen (1944) w Rzeszy, Kauen (1943) na Litwie, Riga-Kaiserwald (1943) na Łotwie, Vaivara (1943) i Klooga (1943) w Estonii.
Pierwszoplanowa funkcja, jaką zyskały kacety po 1939 r. była jednak ściśle uzależniona od powodzenia na frontach, a co za tym idzie od sytuacji militarno-ekonomicznej Rzeszy. Od 1942 r. szybka i masowa eksterminacja bezpośrednia „podludzi” została zastąpiona doraźną i utylitarną potrzebą ich niewolniczej eksploatacji jako siły roboczej, zaś ich unicestwienie zeszło na plan drugi, przyjmując formę anihilacji pośredniej (wspomniane Vernichtung durch Arbeit). Nie dotyczyło to więźniów żydowskich, których systematycznie zabijano od wiosny 1942 r. aż do końca trwania III Rzeszy.
Administracja obozów po 1939 roku. RSHA i SS-WVHA
Z chwilą wybuchu II wojny światowej instytucją decyzyjną wobec więźniów obozów koncentracyjnych stał się utworzony 27 września 1939 r. Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssichertheitshauptamt, w skrócie: RHSA). Na jego czele stanął dotychczasowy szef Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa SS, Reinhard Heydrich. Po jego śmierci w zamachu, dokonanym w maju 1942 r. przez członków czeskiego ruchu oporu, przez kilka kolejnych miesięcy czasowo pełniącym obowiązki zwierzchnika RSHA był Bruno Streckenbach, zaś od stycznia 1943 r. do końca wojny funkcję tę pełnił Ernst Kaltenbrunner. Obok RSHA drugą najwyższą władzę nad obozami miał powstały z początkiem 1942 r. Główny Urząd Gospodarki i Administracji SS (SS-Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt, w skrócie: SS-WVHA), na którego czele przez cały okres jego istnienia stał Oswald Pohl. Inspektorat Obozów Koncentracyjnych, działający dotychczas w strukturach SS, wszedł w skład SS-WVHA jako jeden z jego pionów (Amtsgruppe D – Konzentrationslager). Jego szefem do końca wojny był dotychczasowy Inspektor Obozów, Glücks. Jeśli w gestii Urzędu IV RSHA (Gestapo) leżały decyzje o deportacjach do obozów oraz los przebywającego w lagrze więźnia, to SS-WVHA decydował o eksploatacji siły roboczej więźniów i związanej z tym lokalizacji podobozów w pobliżu przedsiębiorstw i koncernów. Istniejące w każdym obozie koncentracyjnym placówki Gestapo, kryjące się pod nazwą Politische Abteilung (Oddział Polityczny), decydowały m.in. o egzekucjach bądź innych karnych sankcjach wobec więźniów. Niezależnie od tego stojący na czele administracji lagrów komendanci, kompetencyjnie podlegający SS-WVHA, mieli pełną władzę w kwestii stosowania kar, włącznie z karą śmierci.
Jak duże było zapotrzebowanie na siłę roboczą świadczy fakt, że w 1941 r. istniejące obozy posiadały 23 filie, zaś z początkiem 1945 r. 22 obozy główne miały ich już ponad 1200. Znamienne, że już na przełomie 1942 i 1943 r. władze RSHA zarządziły, by do kacetów zostali przekazani wszyscy Polacy przetrzymywani dotąd w więzieniach Generalnego Gubernatorstwa. Znaczna część podobozów i komand zewnętrznych usytuowana była w pobliżu 25 przedsiębiorstw będących własnością SS i administrowanych przez SS-WVHA. Ścieranie się przedsięwzięć o charakterze eksterminacyjnym (RSHA) ze względami ekonomicznymi (SS-WVHA) prowadziło często do sporów kompetencyjnych oraz chaosu w zarządzaniu „obozowym imperium”, na czym zawsze najgorzej wychodzili więźniowie.
Niemieckie lagry na terytorium Polski. Rodzaje obozów nazistowskich
Na terytorium II RP i Wolnego Miasta Gdańska Niemcy zorganizowali łącznie siedem lagrów mających status państwowych obozów koncentracyjnych. Były to w kolejności powstania: Stutthof i Posen (1939), Auschwitz (1940), Lublin i Janowska-Lemberg (1941), Plaszow (1942), Warschau (1943). W ramach przygotowań do „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” (Endlösung der Judenfrage), które miało rozpocząć się w 1942 r. od zagłady Żydów polskich („operacja Reinhardt” – Einsatz Reinhardt), w okupowanej Polsce zbudowano cztery ośrodki natychmiastowej zagłady, określane przez oprawców mianem SS-Sonderkommandos („komando specjalne”). Dopiero po wojnie w niemieckiej historiografii przyjął się dla tych obozów termin Vernichtungslager lub Vernichtungsstätte („obóz zagłady”, „miejsce zagłady”). Były to w kolejności powstania Kulmhof (1941), Belzec, Sobibor i Treblinka II (wszystkie w 1942). Nie podlegały one administracji IKL, gdyż w przeciwieństwie do obozów koncentracyjnych ofiary obozów zagłady natychmiast po przybyciu były uśmiercane w komorach gazowych. Ponadto dwa z dotychczasowych kacetów w 1942 r. zostały włączone do programu Endlösung. Były to KL Lublin (Majdanek) i KL Auschwitz (gdzie nowoprzybyłych Żydów w większości uśmiercano w komorach gazowych największego z podobozów – Birkenau). Tym samym obozy w Oświęcimiu i na Majdanku połączyły w sobie funkcje obozu koncentracyjnego i ośrodka natychmiastowej zagłady. Poza terenem okupowanej Polski naziści stworzyli w 1942 r. jeszcze jeden obóz zagłady w Małym Trościeńcu, na przedmieściach Mińska (Białoruś).
Oprócz obozów koncentracyjnych i obozów (ośrodków) zagłady reżim nazistowski wytworzył również szereg innych typów lagrów. Ograniczając się wyłącznie do terenów okupowanej Polski możemy wyróżnić ich następujące typy:
– obozy jenieckie (Kriegsgefangenenlager – Kgf.-Lager), w tym obozy jenieckie dla szeregowców i podoficerów (Stammlager für kriegsgefangene Mannschaften und Unteroffiziere lub Stammmannschaftslager – Stalag, np. Stalag I F Sudauen – Obóz dla jeńców wojennych w Suwałkach) oraz obozy jenieckie dla oficerów (Offizierslager für kriegsgefangene Offiziere – Oflag, np. Kriegsgefangenendurchgangslager Soldau – Kgf.-DL Soldau – Obóz przejściowy dla jeńców wojennych w Działdowie);
– obozy dla „jeńców cywilnych” (Gefangenenlager – GL lub Zivilgefangenenlager – ZGL, np. Zivilgefangenenlager Stutthof – Obóz jeńców cywilnych w Sztutowie, Gefangenenlager Soldau – Obóz jeńców w Działdowie);
– obozy przejściowe (Durchgangslager – Dulag, DL, np. Durchgangslager 121 – Obóz przejściowy w Pruszkowie, Durchgangslager Soldau – Obóz przejściowy w Działdowie);
– obozy pracy, obozy pracy wychowawczej i obozy pracy przymusowej (Arbeitslager – AL, Arbeitserziehungslager – AEL, Zwangsarbeitslager – ZAL, np. Arbeitslager Warschau – Obóz pracy w Warszawie, Arbeitserziehungslager Soldau – Obóz pracy wychowawczej w Działdowie, Zwangsarbeitslager Zaslaw – Obóz pracy przymusowej w Zasławiu);
– obozy pracy dla Żydów (Judenlager – Julag, np. Julag Poniatowa – Obóz pracy dla Żydów w Poniatowej);
– obozy specjalne (Sonderlager), przeznaczone dla ważnych więźniów, najczęściej wyodrębnione z części terenu obozu koncentracyjnego (np. Sonderlager Stutthof, Sonderlager A znajdujący się na terenie KL Auschwitz);
– obozy dla młodzieży, obozy karne dla młodzieży (Jugendlager lub Jugendverwahrlager, Jugendstraflager, np. Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt – Obóz policji bezpieczeństwa dla młodzieży polskiej w Łodzi), Ost-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Tuchingen – Obóz policji bezpieczeństwa dla młodzieży ze Wschodu w Konstantynowie Łódzkim);
– więzienia policyjne (Polizei-Gefängnis, np. Polizei-Gefängnis Fort III Modlin-Neuhof (Pomiechowek) – Więzienie policji bezpieczeństwa w Pomiechówku pod Nowym Dworem Mazowieckim).
Poza pierwszą z wymienionych kategorii obozów (obozy jenieckie), które podlegały jurysdykcji władz wojskowych, wszystkie pozostałe były zarządzane przez SS.
Bilans
Od września 1939 do końca 1942 r. liczba zarejestrowanych w obozach więźniów zwiększyła się z 21 tys. do 90 tys. W sierpniu 1943 r. samych zewidencjonowanych więźniów (Żydzi z transportów przeznaczonych do natychmiastowej eksterminacji nie byli rejestrowani) było 225 tys., z czego aż 75 tys. przypadło na największy nazistowski kacet – Auschwitz. Latem 1944 r. liczba osadzonych osiągnęła wysokość ponad 500 tys., a z początkiem następnego roku osiągnęła rekordową wysokość 715 tys. Pod koniec II wojny światowej największy odsetek osadzonych stanowili Polacy (25–30 proc.). Na początku 1945 r. z likwidowanych naprędce obozów ewakuowano w głąb Rzeszy ok. 250 tys. więźniów. Znaczna ich część nie przeżyła tych tzw. marszów śmierci.
Spośród ujętych w ewidencji 2,7 mln więźniów obozów koncentracyjnych, w latach 1933–1945 zginęło 1,2 mln. Uwzględniając tylko największe nazistowskie kacety, najwyższy odsetek ofiar w stosunku do liczby osadzonych osiągnęły lagry położone w okupowanej Polsce: KL Auschwitz (85 proc.), KL Stutthof (60 proc.), KL Lublin (52 proc.). W ośrodkach natychmiastowej zagłady, zlokalizowanych również na terenie podbitej Polski (Kulmhof, Belzec, Sobibor, Treblinka, Auschwitz-Birkenau, Lublin) wymordowano 2,8 mln Żydów, z których 2 mln było obywatelami polskimi. Drugą po Żydach grupą narodowościową, która poniosła najwięcej ofiar spośród więźniów obozów koncentracyjnych i zagłady, byli Polacy (ok. 320 tys.). Szacuje się, że przez wszystkie typy obozów niemieckich, więzień policyjnych oraz gett przeszło łącznie ok. 18 mln osób, z których uśmiercono 11 mln.
Bartosz Januszewski
Bibliografia:
K. Grünberg K., SS – czarna gwardia Hitlera, Warszawa 1984
J. Marszałek, Majdanek – obóz koncentracyjny w Lublinie, Warszawa 1987
Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny, red. C. Pilichowski i in., Warszawa 1979
F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego. Rzecz o systemie państwa i prawa Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1985
M. Wardzyńska, Kategorie obozów pod okupacją niemiecką w latach II wojny światowej [w:] Polska 1939–1945. Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami, red. W. Materski, T. Szarota, Warszawa 2009
Ł. Węgrzyn, Morfologia nazistowskich obozów koncentracyjnych i zagłady na terytorium okupowanej Polski [mps pracy doktorskiej obronionej na Uniwersytecie Łódzkim w 2018]