Hekatomba na osi czasu

Data zbrodni:

• 15 października 1939 r., przełom października/listopada 1939 r.

Miejsce zbrodni: zobacz na mapie

• las w pobliżu wsi Bratian Nowego Miasta Lubawskiego (pow. lubawski, woj. pomorskie).

Ofiary:

• 150 Polaków – przedstawicieli elit politycznych, gospodarczych i intelektualnych Ziemi Lubawskiej (głównie księża katoliccy i nauczyciele, ale również przypadkowe ofiary przedwojennych zatargów i porachunków z przedstawicielami mniejszości niemieckiej), aresztowanych we wrześniu–październiku 1939 r. i przetrzymywanych w piwnicach siedziby Selbstschutzu w Nowym Mieście Lubawskim. Wśród zamordowanych były co najmniej dwie kobiety.

Sprawcy:

• niemieccy mieszkańcy powiatu lubawskiego – miejscowi bojówkarze pod komendą nowomiejskiego rzeźnika Reinholda Hartwiga, podlegający strukturalnie pod inspektorat I (Brodnica/Strasburg) Volksdeutscher Selbstschutz Westpreussen, którym od 1 października 1939 r. kierował SS-Hauptsturmführer Wilhelm Wardemann.

Okoliczności zbrodni:

Po zajęciu 3 września 1939 r. przez Wehrmacht Nowego Miasta Lubawskiego uaktywnili się członkowie miejscowego Selbstschutzu, którzy niezwłocznie przystąpili do aresztowań wśród przedstawicieli lokalnych polskich elit. Podobnie jak w innych gminach i powiatach województwa pomorskiego, również tu przyczyną represji były sąsiedzkie spory i porachunki sprzed wojny. Ważnym bodźcem działania sprawców była motywacja materialna, w tym spodziewane przejęcie majątku ofiar. Zatrzymanych Polaków umieszczano w więzieniu Selbstschutzu w Nowym Mieście Lubawskim, gdzie byli przesłuchiwani i poddawani torturom. Część więźniów po intensywnym śledztwie wywieziono do obozów koncentracyjnych. Pozostali 15 października 1939 r. byli przewiezieni na teren kompleksu leśnego położonego ok. kilometr na północny wschód od wsi Bratian, w pobliżu szosy na Lubawę i Ostródę. Tam zostali ich rozstrzelano i pogrzebano w czterech zbiorowych dołach śmierci. Pod koniec października stracono w tym miejscu Leokadię i Konstantego Antkiewiczów z Bratiana, których aresztowano za rzekomo ostentacyjne manifestowanie polskości. Z początkiem kolejnego miesiąca w lesie bratiańskim zamordowano Mieczysława Borka, dyrektora Banku Ludowego w Nowym Mieście Lubawskim. W połowie 1944 r., w związku z postępami wojennymi Armii Czerwonej, Niemcy przystąpili do zacierania śladów zbrodni. 7 lipca tego roku na teren lasu bratiańskiego sprowadzili więźniów z Grudziądza, którym nakazali ekshumować, a następnie spalić zwłoki ofiar.

Warte odnotowania:

Pierwszymi ofiarami mordów w Nowym Mieście Lubawskim było małżeństwo Kuligowskich – Edward, naczelnik poczty, oraz Genowefa – nauczycielka, których selbstschutzmani aresztowali 8 września 1939 r. i następnego dnia, po bestialskich torturach, rozstrzelali nad Drwęcą. 7 grudnia 1939 r., w odwecie za pożar budynków gospodarczych w położonej ok. 15 km na północ od miasta wsi Gryźliny, oddział Selbstschutzu dokonał publicznej egzekucji 15 Polaków. Wśród ofiar mordu znaleźli się m.in. rzemieślnicy z Nowego Miasta Lubawskiego, rolnicy z Mikołajek i Gryźlin oraz ksiądz aresztowany na terenie powiatu Rypin.

Bibliografia:

• Leszczyński K., Eksterminacja ludności na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy [w:] Eksterminacja ludności w Polsce w czasie okupacji niemieckiej 1939–1945, red. S. Datner, J. Gumkowski, Poznań–Warszawa 1962.
• W cieniu Einsatzgruppen. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939–1940, red. I. Mazanowska, T. Ceran, M. Przegiętka, Warszawa 2021.
• Wardzyńska M., Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion, Warszawa 2009.
• Wiśniewski S., Polskie organizacje paramilitarne i dywersja pozafrontowa oraz niemiecka działalność dywersyjna na terenie powiatów: brodnickiego, lubawskiego i rypińskiego w latach 1920–1939 [w:] Historia dwudziestolecia międzywojennego. Materiały z XVI Ogólnopolskiego Zjazdu Historyków Studentów w Krakowie 16–20 kwietnia 2008, t. VIII, Kraków 2008.

Autor:

Bartosz Januszewski